विश्व योग दिवस आउँदैछ। तर नेपालजस्तो देशका लागि योग कुनै नयाँ अभ्यास होइन, यो त हाम्रो मौलिक जीवनशैली, आत्म-अनुशासन र प्रकृति-सँगको सम्बन्धको एक अभिन्न अङ्ग हो। योग केवल शरीरको अभ्यास नभएर, मन, श्वास र आत्माको समन्वय हो, जुन अभ्यास परापूर्वकालदेखि नेपालमा साधकहरूले गर्दै आएका छन्।
नेपालका हिमाली गुफा, तपोभूमि र मन्दिरहरू आज पनि योग र ध्यानको मौन साक्षी छन्। ऋषिमुनिहरू, बौद्ध ध्यान साधकहरू र योगीहरूका अभ्यासहरू हाम्रो संस्कृतिको गहिरो जरा हुन्। योग नेपालको आध्यात्मिक सम्पदा हो, जसको वैज्ञानिक मूल्य आज फेरि स्थापित हुँदैछ।
किन आवश्यक छ आजको पुस्ताका लागि योग?
आज नेपालमा नसर्ने रोगहरू तीव्र गतिमा बढिरहेका छन्। सरकारी तथ्यांक अनुसार, वयस्कहरूको २७ प्रतिशत उच्च रक्तचापबाट पीडित छन्, झन्डै ९ प्रतिशत मधुमेह या पूर्व-मधुमेह अवस्थामा छन्, र झन्डै ३० प्रतिशत व्यक्तिहरू मोटोपनको समस्यामा छन्।
यी सबै रोगहरू जीवनशैलीसँग सम्बन्धित छन्। कामको तनाव, निद्रा अभाव, व्यायामको कमी, असन्तुलित खानपान र बढ्दो डिजिटल निर्भरता यस्ता रोगहरूको कारक हुन्। समाधान पनि जीवनशैलीमै छ, र योग त्यसको वैज्ञानिक, सस्तो र सरल उपाय हो।
वैज्ञानिक प्रमाणहरू
मधुमेह नियन्त्रणमा योग
जर्नल अफ डायबिटिज रिसर्चमा प्रकाशित एक सिस्टमेटिक रिभ्यु (Cui et al., 2017) अनुसार, नियमित योग अभ्यासले HbA1c घटाउने, रक्तमा चिनीको मात्रा सुधार गर्ने र इन्सुलिन संवेदनशीलता बढाउने देखिएको छ। वज्रासन, मण्डूकासन, र प्राणायाम जस्ता अभ्यासहरू विशेष रूपमा उपयोगी छन्।
रक्तचाप नियन्त्रणमा योग
हावार्ड हेल्थ पब्लिसिङ (2020) का अनुसार, १२ हप्ताको योग अभ्यासले सिस्टोलिक र डाइस्टोलिक रक्तचाप दुवैमा उल्लेखनीय सुधार ल्याउँछ। अनुलोम–विलोम, शवासन, ध्यान आदि अभ्यासले पारासिम्पेथिटिक नर्वस सिस्टम सक्रिय गराउँछ, जसले रक्तचाप घटाउँछ।
मानसिक स्वास्थ्यमा योग
जर्नल अफ साइकेट्रिक रिसर्चमा प्रकाशित Pascoe et al. (2017) को meta-analysis अनुसार, योगले तनाव घटाउने कोर्टिसोल हर्मोनको मात्रा कम गर्छ, सेरोटोनिन बढाउँछ र निद्रा तथा डिप्रेशनमा सकारात्मक असर पार्छ।
मेटाबोलिक र मुटु स्वास्थ्यमा योग
अमेरिकन हर्ट एशोसिएसन (2013) ले योग अभ्यासले मेटाबोलिक सिन्ड्रोम घटाउने, हार्ट रेट भेरिएबिलिटी सुधार गर्ने र समग्र मुटुको स्वास्थ्यमा सुधार ल्याउने देखाएको छ।
यी सबै प्रमाणहरूले देखाउँछन्, योग केवल विश्वासको कुरा होइन, प्रमाणमा आधारित अभ्यास हो, जुन हाम्रो रोगसँग लड्ने क्षमतालाई सशक्त बनाउँछ।
नेपालजस्ता देशका लागि योग किन उपयुक्त छ?
नेपालमा स्वास्थ्य सेवा अझै सबैको पहुँचमा पुगिसकेको छैन। महँगा औषधिहरू र दीर्घकालीन उपचारले आर्थिक बोझ थपिरहेका छन्। यस्तो अवस्थामा योग जस्ता उपायले ठूलो प्रभाव पार्न सक्छ। यसको लागि कुनै उपकरण चाहिँदैन, घरमै अभ्यास गर्न सकिन्छ, सबै उमेरका मानिसहरूका लागि उपयुक्त हुन्छ, र रोग–पूर्वको अवस्थामा नै सुधार ल्याउन सक्छ।
योग सस्तो, सर्वसुलभ र आत्मनिर्भर अभ्यास हो, जसले शारीरिक, मानसिक, सामाजिक र आध्यात्मिक सबै पक्षमा असर पार्छ।
आजै किन सुरु गर्ने?
अहिले सुरु नगरेसम्म ‘समय छैन’ भन्ने बहाना सधैं रहिरहन्छ। तर दैनिक १५–३० मिनेटको ध्यान, प्राणायाम, र केही सरल आसनले जीवनभरका समस्यामा सुधार ल्याउन सक्छ।
योगले:
– तनाव घटाउँछ
– रक्तचाप र ब्लड सुगर नियन्त्रणमा मद्दत गर्छ
– आत्मविश्वास बढाउँछ
– निद्रा सुधार गर्छ
– रोगसँग लड्ने शक्ति दिन्छ
हिजो गुमेको समय फर्किँदैन, तर आजको निर्णयले भविष्य परिवर्तन गर्न सक्छ।
निष्कर्ष
योग नेपाली जीवनशैलीको ऐतिहासिक सम्पदा हो। यो केवल एक दिनको उत्सव होइन, दैनिक अभ्यासको विषय हो। हाम्रो हिमाली शान्ति, परम्परागत ज्ञान, र भित्री शुद्धताको पराकाष्ठा हो योग। अब हामीले यो अभ्यासलाई आत्मसात गर्दै नासर्ने रोगहरूको प्रभाव घटाउनु आवश्यक छ।
योग नै हाम्रो आफ्नै समाधान हो — वैज्ञानिक, सुलभ र स्वदेशी।
(डा गुरागाईं बिराट मेडिकल कलेज सामुदायिक चिकित्सा विभागमा कार्यरत छन्)
सामाग्री श्रोत :
swasthyakhabar
