नेपाल जस्तो विकासोन्मुख देशमा मानसिक स्वास्थ्यको अवस्था अझै पनि उपेक्षित क्षेत्रहरूमध्ये एक हो। सामान्य स्वास्थ्य सेवाहरूको पहुँच विस्तार हुँदै जाँदा पनि मानसिक स्वास्थ्य भने अझै पनि छायाँमा परेको छ। यो विषयमा खुला बहसको अभाव, सामाजिक कलंक, जनचेतनाको कमी, र स्रोत-साधनको अभावका कारण मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरू गम्भीर बन्दै गइरहेका छन्।नेपालमा मानसिक स्वास्थ्यको अवस्था चिन्ताजनक छ, जसमा विभिन्न सामाजिक, आर्थिक र संरचनात्मक चुनौतीहरू छन्। तथ्यांकहरू अनुसार, देशको कुल जनसंख्याको करिब २० प्रतिशत मानिस कुनै न कुनै प्रकारको मानसिक स्वास्थ्य समस्याबाट प्रभावित छन्। विशेषगरी, किशोर-किशोरीहरू र प्रजनन उमेरका महिलाहरूमा मानसिक समस्याहरूको दर उच्च छ, जसले आत्महत्याको जोखिम पनि बढाउँछ।नेपाल स्वास्थ्य अनुसन्धान परिषद्द्वारा गरिएको राष्ट्रिय मानसिक स्वास्थ्य सर्वेक्षण २०२० अनुसार, १० प्रतिशत वयस्कले आफ्नो जीवनकालमा कुनै न कुनै समयमा मानसिक स्वास्थ्य समस्या अनुभव गरेका छन्, र हालको समयमा ४.३ प्रतिशत वयस्कमा मानसिक स्वास्थ्य समस्या रहेको पाइएको छ। किशोर-किशोरीहरूमा यो दर ५.२ प्रतिश रहेको छ।मानसिक स्वास्थ्य सेवाको पहुँच अझै पनि सीमित छ। ग्रामीण क्षेत्रमा सेवा अझै कम उपलब्ध छ, र विशेषज्ञ जनशक्तिको अभाव छ। मानसिक स्वास्थ्य सेवामा लगानी न्यून छ, र सामाजिक कलंकका कारण धेरै मानिसहरू उपचार खोज्न हिच्किचाउँछन्। साथै, मानसिक स्वास्थ्य सम्बन्धी जनचेतना अभावले समस्या थप जटिल बनाएको छ। नेपालमा मानसिक स्वास्थ्य सेवा अत्यन्तै सीमित छन्। ग्रामीण क्षेत्रहरूमा त अझ अवस्था दयनीय छ। देशभरिका केही ठूला अस्पतालहरूमा मात्रै मानसिक रोग विशेषज्ञ उपलब्ध छन्। साथै, मानसिक स्वास्थ्य सेवा पाउने व्यक्तिहरूको संख्या अत्यन्त न्यून छ। नेपालको स्वास्थ्य बजेटमा मानसिक स्वास्थ्यका लागि छुट्याइएको अंश १ प्रतिशत भन्दा पनि कम रहेको तथ्यले यसलाई स्पष्ट गर्छ।विश्व स्वास्थ्य संगठनका अनुसार, विश्वभर कुल रोगभारको एक ठूलो हिस्सा मानसिक समस्याले ओगटेको छ। नेपालमा पनि तनाव, चिन्ता, अवसाद, आत्महत्या र लागूऔषध दुर्व्यसन जस्ता समस्याहरू तीव्र गतिमा बढ्दो छन्। विशेषगरी युवाहरू, किशोर-किशोरीहरू र द्वन्द्व प्रभावित समुदायहरूमा मानसिक स्वास्थ्य समस्या गम्भीर बन्दै गएको देखिन्छ।मानसिक स्वास्थ्यको महत्वमानसिक स्वास्थ्य भनेको केवल रोग नहुनु मात्र होइन, व्यक्तिको सोच, भावना र व्यवहार सन्तुलित हुनु पनि हो। मानसिक रूपमा स्वस्थ व्यक्ति आत्मविश्वासी, प्रेरित र निर्णय क्षमतायुक्त हुन्छ, जसले उसलाई व्यक्तिगत, पारिवारिक तथा सामाजिक जीवन सन्तुलित बनाउन मद्दत पुर्याउँछ। मानसिक स्वास्थ्यले व्यक्तिको कार्यक्षमता, उत्पादनशीलता, सम्बन्ध व्यवस्थापन, र संकट समाधान गर्ने क्षमतामा प्रत्यक्ष प्रभाव पार्छ। साथै, राम्रो मानसिक स्वास्थ्यले शारीरिक स्वास्थ्यमा पनि सकारात्मक प्रभाव पार्दछ, किनभने दीर्घकालीन तनाव वा मानसिक समस्या हुँदा विभिन्न शारीरिक रोगहरू देखा पर्न सक्छन्। त्यसैले मानसिक स्वास्थ्यलाई समग्र स्वास्थ्यको आधार मानिन्छ र यो प्रत्येक व्यक्तिको जीवनमा अत्यन्त महत्वपूर्ण पक्ष हो। मानसिक स्वास्थ्यप्रति सजग भई समयमै उपचार र सहयोग खोज्नु दीर्घकालीन सुखद र सफल जीवनको आधार बन्न सक्छ।नेपालमा मानसिक स्वास्थ्यको अवस्था पछिल्ला वर्षहरूमा चासोको विषय बन्दै गएको छ। मानसिक स्वास्थ्य भनेको केवल रोगको अभाव मात्र होइन, यो समग्र रुपमा शारीरिक, सामाजिक, र भावनात्मक स्वास्थ्यसँग गाँसिएको एक महत्त्वपूर्ण पाटो हो। मानसिक रूपमा स्वस्थ व्यक्ति नै आफैंप्रति सकारात्मक सोच राख्न सक्छ, सम्बन्ध राम्रो बनाउन सक्छ, कठिन परिस्थितिमा निर्णय गर्न सक्छ र सामाजिक रूपमा सक्रिय रहन सक्छ।नेपालजस्तो विकासोन्मुख देशमा बेरोजगारी, गरिबी, प्राकृतिक विपद्, शिक्षा र स्वास्थ्य सेवाको पहुँचको अभाव जस्ता कारणहरूले मानिसहरू मानसिक तनाव, चिन्ता, डिप्रेसनजस्ता समस्याको चपेटामा पर्न थालेका छन्। विशेषतः युवा, महिलाहरू, तथा सवारी दुर्घटना वा प्राकृतिक विपद्को सिकार भएका व्यक्तिहरू मानसिक समस्याको उच्च जोखिममा छन्। यस्तो अवस्थामा मानसिक स्वास्थ्यको संरक्षण अत्यन्तै महत्वपूर्ण छ।सामाजिक लाज, पूर्वाग्रह र गलत धारणाका कारण धेरै मानिसहरू मानसिक समस्या भए पनि गोप्य राख्छन् र उपचार खोज्न हिच्किचाउँछन्। यसले समस्या थप जटिल बनाउँछ। मानसिक समस्याको समयमै पहिचान र उपचार भएमा व्यक्तिले पुनः सामान्य जीवन यापन गर्न सक्ने सम्भावना धेरै हुन्छ।मानसिक स्वास्थ्यलाई प्राथमिक स्वास्थ्य सेवाको अभिन्न अङ्ग बनाइनु, विद्यालय तथा कार्यस्थलहरूमा मानसिक स्वास्थ्य सचेतना कार्यक्रम सञ्चालन गरिनु, तथा समुदायमै परामर्शदाताको उपलब्धता सुनिश्चित गरिनु जरुरी छ। साथै, सञ्चार माध्यममार्फत जनचेतना फैलाउनु, मानसिक स्वास्थ्यसम्बन्धी सेवामा लगानी बढाउनु, र सामाजिक समर्थन प्रणाली विकास गर्नु दीर्घकालीन समाधानका आधार हुन्।अन्ततः, मानसिक रूपमा स्वस्थ नागरिकले मात्र आफ्नो परिवार, समाज, र राष्ट्रको समृद्धिमा योगदान दिन सक्छ। त्यसैले, मानसिक स्वास्थ्यलाई प्राथमिकता दिँदै खुला रूपमा छलफल गर्न र सकारात्मक वातावरण निर्माण गर्न हामी सबैले आ–आफ्नो ठाउँबाट प्रयास गर्नु आवश्यक छ।समाधान र सुधारका उपायहरूनेपालमा मानसिक स्वास्थ्यको अवस्थालाई सुधार गर्नका लागि बहुआयामिक प्रयास आवश्यक छ। पहिलो, जनस्तरमा मानसिक स्वास्थ्यप्रति चेतना फैलाउनु अत्यन्त जरुरी छ, जसका लागि विद्यालय, कलेज, समुदाय तथा सञ्चार माध्यममार्फत व्यापक जनचेतनामूलक कार्यक्रम सञ्चालन गर्नुपर्छ। दोस्रो, मानसिक समस्यालाई लाज वा अपराधको विषय नबनाई स्वाभाविक रूपमा बुझ्ने सामाजिक वातावरण तयार गर्नु आवश्यक छ, जसले गर्दा पीडितहरू खुला रूपमा सहायता खोज्न सकून्। तेस्रो, सरकार र गैरसरकारी संस्थाहरूले ग्रामीण तहसम्म मानसिक स्वास्थ्य सेवा विस्तार गर्नु आवश्यक छ, जसमा तालिम प्राप्त स्वास्थ्यकर्मी, परामर्शदाता र मनोचिकित्सकको पहुँच सुनिश्चित गरिनुपर्छ। साथै, प्राथमिक स्वास्थ्य केन्द्रहरूमा मानसिक स्वास्थ्य सेवा समावेश गरिनु र बजेट वृद्धि गरिनु अत्यावश्यक छ। अन्ततः, परिवार, विद्यालय र कार्यस्थलजस्ता ठाउँहरूमा सहयोगी, सहानुभूतिपूर्ण र समझदारी वातावरण सिर्जना गर्नु मानसिक स्वास्थ्य सुधारको महत्वपूर्ण खम्बा बन्न सक्छ। नेपालमा मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरूको समाधान र सुधारका लागि विभिन्न उपायहरू आवश्यक छन्। पहिलो कदम भनेको मानसिक स्वास्थ्य सेवामा पहुँचको वृद्धि गर्नु हो, विशेष गरी ग्रामीण र पहाडी क्षेत्रहरूमा, जहाँ यस सेवाको अभाव छ। साथै, मानसिक स्वास्थ्यको शिक्षा र प्रशिक्षण पनि महत्वपूर्ण छ, जसले व्यक्तिहरूलाई लक्षण पहिचान र समयमै उपचार लिनमा मद्दत पुर्याउँछ। मानसिक स्वास्थ्यसम्बन्धी स्पष्ट र प्रभावकारी नीतिहरूको निर्माण र कार्यान्वयनले पनि ठूलो भूमिका खेल्न सक्छ। यसका साथै, मानसिक स्वास्थ्य सेवाका लागि आवश्यक बजेट र संसाधनको वृद्धि गर्नु पर्छ, जसले गुणस्तरीय सेवाको पहुँचलाई सुनिश्चित गर्दछ।सामाजिक कलंक हटाउनका लागि सार्वजनिक र निजी क्षेत्रको सहकार्य र जनचेतना अभियानको सञ्चालन पनि अत्यन्त महत्वपूर्ण छ। परिवार र समुदायको भूमिका बलियो बनाउँदै, सकारात्मक सहयोग र सहायक वातावरण सृजना गर्न सकिन्छ। अन्ततः, मानसिक स्वास्थ्यसम्बन्धी अनुसन्धान र डेटा संकलनले समस्याको सही मूल्याङ्कन र समाधानका उपायहरूलाई प्रभावकारी बनाउँछ। यी सबै प्रयासहरू मिलेर नेपालमा मानसिक स्वास्थ्यको सुधार र यसको महत्त्वपूर्ण स्थान सुनिश्चित गर्न मद्दत पुर्याउँछन्।(कालाखेती स्वास्थ्य कार्यालय इलाममा बागमती सेवा समाजद्वारा सञ्चालित राष्ट्रिय क्षयरोग कार्यक्रमको जिल्ला कार्यक्रम संयोजक हुन् ।)
सामाग्री श्रोत :
swasthyakhabar
