प्राय पुराना हिन्दी चलचित्रमा देखिने अदालतको कठघरामा जसरी, डाक्टरले ‘हजुरले मध्यपान गर्नुहुन्छ, हजुरले धुम्रपान गर्नुहुन्छ, हो कि हैन भन्नुस् ?’ भनियो। श्रीमान् र श्रीमती राखेर बनाइएको त्यो भिडियोमा कहिले डाक्टर, कहिले ल्याब रिपोर्ट र कहिले बिरामीलाई ‘ब्लर’ पनि नगरी ‘जुम ईन’ गरिएको हुन्थ्यो। मुटुरोग प्रति अलि बढी रूचि भएकाले मैले मुटुरोग विशेषज्ञले भनेको कुरा एकाग्र भएर हेरिरहेको थिएँ। जब डाक्सापबाट माथि उल्लेखित कुरा सुने र देखें, त्यो भन्दा बढी हेर्न सकिन र लागें यो लेख, लेख्नतिर। सामाजिक सञ्जालले आधुनिक समाजलाई नयाँ आयाम दिएको छ। यसले मानव सम्बन्ध, सञ्चार र पेशागत क्षेत्रहरूमा गहिरो प्रभाव पारेको छ, विशेषगरी चिकित्सा क्षेत्रमा। नेपाल र दक्षिण एसियामा चिकित्सकहरूको बिरामीको गोपनीयता उल्लङ्घन र डिजिटल विज्ञापनको प्रवृत्ति बढ्दो छ। यी गतिविधिहरूले चिकित्सकीय नैतिकतामाथि गम्भीर प्रश्नहरू उठाएका छन्। यो लेखले यी व्यवहारहरूलाई ऐतिहासिक, दार्शनिक र समकालीन नैतिक कोणबाट विस्तृत रूपमा विश्लेषण गर्ने कोसिस गरेको छ, विशेष गरी यस्ता अभ्यासहरूको नैतिक प्रभावहरूलाई जोड दिँदै।
ऐतिहासिक पृष्ठभूमिः हिप्पोक्रेट्सदेखि आधुनिक नैतिकतासम्म
चिकित्सा क्षेत्रको नैतिकताको आधार पाँचौँ शताब्दी ईसापूर्वका हिप्पोक्रेट्ससम्म पुग्छ। उनलाई ‘चिकित्साशास्त्रका पिता’ मानिन्छ, किनभने उनले चिकित्सालाई वैज्ञानिक र तर्कसङ्गत आधारमा स्थापित गरे। हिप्पोक्रेटिक शपथले बिरामीको गोपनीयता र अधिकारलाई पवित्र मानेको छ, जुन त्यस समयका ढोंगी उपचारकर्ताहरू र झारफुक गर्नेहरूको विरोधमा थियो। उनले चिकित्सकहरूलाई बिरामीको निजी जानकारीलाई गोप्य राख्न र उपचारमा प्रमाणमा आधारित दृष्टिकोण अपनाउन प्रेरित गरे।
दक्षिण एसियाको सन्दर्भमा, प्राचीन आयुर्वेदिक ग्रन्थहरू सुश्रुत संहिता र चरक संहिताले पनि यस्तै नैतिक सिद्धान्तहरू प्रस्तुत गरेका छन्। सुश्रुत संहिताले चिकित्सकलाई बिरामीको गोपनीयता कछुवाले आफ्ना अङ्ग लुकाएझैँ सुरक्षित राख्नुपर्ने उल्लेख गरेको छ। त्यस्तै, चरक संहिताले नैतिकता उल्लङ्घन गर्ने चिकित्सकलाई ‘विष व्यापारी’ को संज्ञा दिएको छ। यी प्राचीन दस्तावेजहरूले चिकित्सकको कर्तव्य र बिरामीको अधिकारलाई स्पष्ट रूपमा जोड दिएका छन्।
हिप्पोक्रेट्सपछि आएका ग्यालेनले भने मिथ्या विश्वास र गलत उपचार पद्धतिहरूलाई प्रोत्साहन गरे, जसले करिब एक हजार वर्षसम्म चिकित्साशास्त्रलाई गलत दिशामा डोर्यायो। यस्ता ऐतिहासिक उदाहरणहरूले देखाउँछन् कि ख्यातिको लोभ र गलत अभ्यासहरू चिकित्सा क्षेत्रमा नयाँ होइनन्। आज, सामाजिक सञ्जालले यी प्रवृत्तिहरूलाई नयाँ रूप दिएको छ। चिकित्सकहरूले टिकटक, युट्युब, र इन्स्टाग्रामजस्ता प्लेटफर्महरूमा बिरामीको निजी जानकारी साझा गरेर सामाजिक मान्यताको खोजी गर्छन्, जुन हिप्पोक्रेट्स र सुश्रुतका आदर्शहरूको ठाडो उल्लङ्घन हो।
दार्शनिक कोणः नैतिकता र सामाजिक मान्यता
चिकित्सक केवल रोगका विशेषज्ञ मात्र होइनन्, समाजमा प्रतिष्ठित व्यक्तित्व पनि हुन्। यो सामाजिक प्रतिष्ठाले चिकित्सकहरूलाई सांसद, प्रधानमन्त्री, राष्ट्रपतिजस्तो उच्च ओहदासम्म पुर्याउन सक्छ। तर, यो प्रतिष्ठाको भोकले चिकित्सकहरूलाई नैतिक सीमाहरू नाघ्न प्रेरित गर्छ। फ्रान्सेली दार्शनिक माइकल फुकोले चिकित्सक–बिरामी सम्बन्धमा शक्ति सन्तुलनको कुरा उठाएका थिए। उनले बिरामीलाई वस्तु वा औजारको रूपमा नभई मानवको रूपमा हेर्नुपर्ने तर्क गरे। सामाजिक सञ्जालमा चिकित्सकहरूले बिरामीको निजी जानकारी साझा गर्दा फुकोको यो सिद्धान्तलाई चुनौती दिएको छ। यस्ता गतिविधिहरूले बिरामीलाई केवल सामाजिक सञ्जालको ‘कन्टेन्ट’मा परिणत गर्छ, जसले चिकित्सकीय नैतिकतामाथि प्रश्न उठाउँछ।
जर्मन दार्शनिक फ्रेड्रिक नीत्शेको ‘विल टु पावर’ सिद्धान्तले ख्यातिको भोकलाई शक्तिको चाहनासँग जोड्छ। नीत्शेले यस्ता चिकित्सकहरूलाई ‘कमजोर मन’ र ‘सामाजिक मान्यताका कैदी’ भन्न सक्थे। सामाजिक सञ्जालको युगमा, लाइक, कमेन्ट, र फलोअरहरूको सङ्ख्याले चिकित्सकहरूको आत्मसम्मान र पहिचानलाई प्रभावित गरेको छ। नेपाल र दक्षिण एसियाको सन्दर्भमा, यो प्रवृत्ति विशेष रूपमा प्रबल छ, किनभने यहाँको समाजले सामाजिक मान्यता र प्रतिष्ठालाई उच्च महत्त्व दिन्छ। चरक संहिताले यस्ता प्रवृत्तिलाई स्पष्ट रूपमा निन्दा गरेको छ, र यो प्रवृत्ति आधुनिक चिकित्सकहरूमा पुनर्जनन भएको देखिन्छ।
सामाजिक सञ्जालले चिकित्सकहरूलाई समाजसँग जोड्ने अवसर प्रदान गरेको छ, तर यो अवसरले नैतिक पतनको जोखिम पनि ल्याएको छ। चिकित्सकहरूले बिरामीको गोपनीयता र नैतिकताप्रति सचेत रहनुपर्छ, किनभने उनीहरूको कार्यले समाजमा दीर्घकालीन प्रभाव पार्छ।
समकालीन अवस्थाः सामाजिक सञ्जाल र नैतिक उल्लङ्घन
नेपाल र भारतमा सामाजिक सञ्जालमा ‘सेलिब्रेटी डाक्टर’ को संस्कृति मौलाएको छ। टिकटक, युट्युब, र इन्स्टाग्राममा चिकित्सकहरूले बिरामीको उपचारका भिडियो, निजी जानकारी, र स्वास्थ्य सुझावहरू साझा गर्छन्। यस्ता भिडियोहरूले बिरामीको गोपनीयता उल्लङ्घन गर्नुका साथै चिकित्सक–बिरामी सम्बन्धमा विश्वासको संकट निम्त्याउँछ।
नेपाल मेडिकल काउन्सिलको आचारसंहिताले बिरामीको गोपनीयता र चिकित्सकीय नैतिकताको स्पष्ट मार्गदर्शन गरेको छ। यसले चिकित्सकहरूलाई बिरामीको सहमति बिना कुनै पनि जानकारी साझा गर्न निषेध गरेको छ। तर, कार्यान्वयनको अभावले यस्ता उल्लङ्घनहरू रोकिएका छैनन्। सामाजिक सञ्जालमा केहि चिकित्सकहरूले सामान्य जीवनपद्धति, जीवनशैलीका र आहारविहार कुराहरूमाथि भावनात्मक रूपमा प्रस्तुत गरी जनतालाई भ्रमित पार्ने प्रवृत्ति पनि बढेको छ। यस्ता अर्धसत्य र अवैज्ञानिक सुझावहरूले बिरामीको पुर्वाग्रह (अयलाष्चmबतष्यल दष्बक) लाई पुष्टि गर्नुका साथै जनस्वास्थ्यमा जोखिम निम्त्याउँछ।
नैतिक उल्लङ्घनका प्रभाव
सामाजिक सञ्जालमा बिरामीको गोपनीयता उल्लङ्घनले बिरामी–चिकित्सक सम्बन्धमा गम्भीर असर पार्छ। बिरामीले आफ्ना निजी जानकारी सुरक्षित नरहने डरले चिकित्सकमाथि भरोसा गुमाउन सक्छन्। यसले उपचार प्रक्रियालाई जटिल बनाउँछ। उदाहरणका लागि, यदि बिरामीको मध्यपान वा धूम्रपानजस्ता संवेदनशील जानकारी सामाजिक सञ्जालमा सार्वजनिक हुन्छ भने, बिरामीले सामाजिक लाञ्छना र मानसिक तनावको सामना गर्नुपर्छ।
साथै, गलत स्वास्थ्य सुझावहरूले जनतामा भ्रम र डर उत्पन्न गर्छ। यस्ता सुझावहरूले जनताको स्वास्थ्य व्यवहारमा नकारात्मक प्रभाव पार्छ र वैज्ञानिक चिकित्साप्रति अविश्वास बढाउँछ।
विश्वव्यापी सन्दर्भ र तुलना
सामाजिक सञ्जालमा चिकित्सकहरूको यस्तो व्यवहार नेपाल र दक्षिण एसियामा मात्र सीमित छैन। विश्व स्वास्थ्य सङ्गठन र अन्तर्राष्ट्रिय चिकित्सा सङ्गठनहरूले सामाजिक सञ्जालको नैतिक प्रयोगबारे मार्गदर्शन जारी गरेका छन्। अमेरिकामा हेल्थ इन्स्योरेन्स पोर्टाबिलिटी एन्ड अकाउन्ट्याबिलिटी एक्ट (एचआईपीएए)ले बिरामीको गोपनीयता उल्लङ्घनलाई गम्भीर अपराध मानेको छ। एचआईपीएए अनुसार, बिरामीको सहमति बिना कुनै पनि जानकारी साझा गरेमा चिकित्सकलाई जरिवाना र लाइसेन्स रद्दसम्मको सजाय हुन सक्छ। भारतमा२०२३ ले पनि यस्तै प्रावधान राखेको छ। तर, नेपालमा यस्तो कडा कानुनी व्यवस्था नहुँदा सामाजिक सञ्जालमा चिकित्सकहरूको गतिविधि नियन्त्रण गर्न कठिन भएको छ। नेपाल मेडिकल काउन्सिलले यस्ता गतिविधिहरूलाई नियन्त्रण गर्न प्रयास गरिरहेको छ, तर प्रभावकारी कार्यान्वयनको अभाव छ।
सामाजिक सञ्जालको सकारात्मक सम्भावना
सामाजिक सञ्जाल केवल नकारात्मक प्रभावमा सीमित छैन। यसले चिकित्सकहरूलाई जनस्वास्थ्य सचेतना फैलाउने अवसर पनि प्रदान गरेको छ। उदाहरणका लागि, कोभिड–१९ महामारीको समयमा नेपाल र भारतका चिकित्सकहरूले सामाजिक सञ्जालमार्फत मास्क लगाउने, खोप लिने, र स्वास्थ्य सावधानी अपनाउने सन्देश प्रवाह गरे। यस्ता अभियानहरूले जनस्वास्थ्यमा सकारात्मक प्रभाव पारे। तर, यस्ता सकारात्मक प्रयासहरू बिरामीको गोपनीयता र नैतिकताको सम्मान गर्दै गर्नुपर्छ।
नैतिक समाधान र सुझाव
यस्ता समस्याहरू समाधान गर्न निम्न उपायहरू अपनाउन सकिन्छ
कडा नियमन र कार्यान्वयनः नेपाल मेडिकल काउन्सिलले सामाजिक सञ्जालमा चिकित्सकहरूको गतिविधि निगरानी गर्न विशेष दिशानिर्देश जारी गर्नुपर्छ। बिरामीको सहमति बिना कुनै पनि जानकारी साझा गर्न नपाइने नियम कडाइका साथ लागू गर्नुपर्छ। सामाजिक सञ्जालमा चिकित्सकहरूको गतिविधि अनुगमन गर्न विशेष टास्क फोर्स गठन गर्न सकिन्छ।
चिकित्सकीय शिक्षा र सचेतनाः चिकित्सकहरूलाई बिरामीको गोपनीयता र नैतिकताको महत्त्वबारे नियमित प्रशिक्षण दिनुपर्छ। साथै, सामाजिक सञ्जालको दुरुपयोगले पेशागत र कानुनी जोखिम निम्त्याउन सक्ने कुरा सिकाउनुपर्छ।
सामाजिक सञ्जाल साक्षरताः जनतामा सामाजिक सञ्जालमा देखिने स्वास्थ्य सुझावहरूको विश्वसनीयता जाँच्ने सचेतना फैलाउनुपर्छ। सरकार र गैरसरकारी संस्थाहरूले सामाजिक सञ्जाल साक्षरता अभियान चलाउन सक्छन्।
कानुनी सुधारः नेपालमा एचआईपीएए जस्तै कडा गोपनीयता कानुनको आवश्यकता छ। बिरामीको डाटा सुरक्षित राख्न र चिकित्सकहरूलाई जवाफदेही बनाउन यस्तो कानुन अपरिहार्य छ।
चिकित्सकहरूको आत्ममूल्याङ्कनः चिकित्सकहरूले आफ्नो पेशागत नैतिकता र सामाजिक सञ्जालको प्रयोगबारे आत्ममूल्याङ्कन गर्नुपर्छ। उनीहरूले ख्यातिको लोभभन्दा बिरामीको विश्वास र स्वास्थ्यलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ।
सामाजिक सञ्जालको भविष्य र चिकित्सा क्षेत्र
सामाजिक सञ्जालको प्रभाव भविष्यमा अझ बढ्ने निश्चित छ। चिकित्सकहरूले यसलाई जनस्वास्थ्य सचेतना, शिक्षा, र सकारात्मक सन्देश प्रवाहको लागि प्रयोग गर्न सक्छन्। तर, यो प्रयोग नैतिक र जिम्मेवार हुनुपर्छ।
उदाहरणका लागि, चिकित्सकहरूले सामान्य स्वास्थ्य सुझावहरू साझा गर्न सक्छन्, तर बिरामीको निजी जानकारी वा संवेदनशील डाटा प्रयोग गर्नुहुन्न। साथै, विज्ञापन र प्रचारका लागि सामाजिक सञ्जाल प्रयोग गर्दा वैज्ञानिक प्रमाण र नैतिक मापदण्डलाई पालना गर्नुपर्छ।
सामाजिक सञ्जालले चिकित्सकहरूलाई जनतासँग जोड्ने शक्तिशाली माध्यम प्रदान गरेको छ, तर यसको दुरुपयोगले चिकित्सा क्षेत्रको पवित्रता र विश्वसनीयतामाथि गम्भीर प्रश्न उठाएको छ। हिप्पोक्रेट्स र सुश्रुतका आदर्शहरूले बिरामीको गोपनीयता र नैतिकताको महत्त्व सिकाएका छन्। सामाजिक सञ्जालको सही प्रयोगले चिकित्सा क्षेत्रलाई थप पारदर्शी र प्रभावकारी बनाउन सकिन्छ, तर यसका लागि कडा नियमन, शिक्षा, र नैतिक जागरूकता अपरिहार्य छ।
यदि यस्ता प्रवृत्तिहरूलाई नियन्त्रण गरिएन भने, चिकित्सा क्षेत्र केवल सामाजिक सञ्जालको कन्टेन्टमा सीमित हुनेछ, र हिप्पोक्रेट्सको आत्मा सधैँ लज्जित रहनेछ। चिकित्सकहरूले आफ्नो पेशागत जिम्मेवारी र नैतिकताप्रति प्रतिबद्ध रहनुपर्छ, ताकि बिरामीको विश्वास र समाजको सम्मान कायम रहोस्।
1. Edelstein, L. (1943). The Hippocratic Oath: Text, Translation, and Interpretation. Johns Hopkins Press.
2. Bhishagratna, K. L. (1907). An English Translation of the Sushruta Samhita. Calcutta.
3. Nepal Medical Council. (2023). Code of Ethics and Professional Conduct. Kathmandu, Nepal.
4. National Medical Commission, India. (2023). Professional Conduct, Etiquette, and Ethics Regulations.
5. U.S. Department of Health and Human Services. (1996). Health Insurance Portability and Accountability Act.
6. World Health Organization. (2020). Ethical Considerations for Use of Social Media in Health Communication.
7. Keshri, V. R., & Bhaumik, S. (2022). “Digital Health in South Asia: Opportunities and Challenges.” The Lancet Regional Health – Southeast Asia.
सामाग्री श्रोत :
swasthyakhabar
