काठमाडौँ । पूर्व उद्योगमन्त्री महेश बस्नेत घुसको लागि डिल गरिरहेको अडियो बाहिरिएपछि विवादित बनेका सङ्घीय मामिला तथा सामान्य प्रशासनमन्त्री राजकुमार गुप्ताको बचाउमा उत्रिएका छन् । मङ्गलबार सामाजिक सञ्जाल फेसबुकमा एक पोस्ट राख्दै मन्त्री बस्नेतले प्रविधिको युगमा कसैको चरित्रहत्या गर्न नक्कली कुरा बनाइने गरेको भन्दै मन्त्री गुप्ताको बचाउ गरेका हुन् ।

“प्रकरणमा मिडियामा घसिएका खेम पुन र सुजन लामाले सार्वजनिक रूपमा आफूमाथि लागेको आरोपलाई नक्कली र षड्यन्त्रपूर्ण भन्दै खण्डन गरेका छन्,” बस्नेतले लेखेका छन्, “फरक फरक विज्ञप्तिमार्फत दुवै जनाले सार्वजनिक अडियो नक्कली भएको र यसलाई फरेन्सिक परीक्षणबाट प्रमाणित गर्न माग गरेका छन् ।”

मन्त्री स्वयम् र अडियोमा जोडिएका भनिएका व्यक्तिहरूले समेत यो प्रकरण बनावटी भएको दाबी गरिसकेपछि अब यसको निष्पक्ष र वैज्ञानिक छानबिन हुनु आवश्यक रहेको बस्नेतको भनाइ छ ।

“आजको प्रविधिको युगमा कसैको चरित्रहत्या गर्न नक्कली कुरा बनाइन्छ र राजनीतिक लाभ लिने खेल हुँदै आएको छ,” बस्नेतले अगाडि भनेका छन्, “तसर्थ कुनै पनि निष्कर्षमा पुग्नु अघि तथ्य, प्रमाण र निष्पक्ष छानबिनको पर्खाई गरौँ ।”

सत्ताधारी दल नेकपा एमालेका नेता समेत रहेका पूर्वमन्त्री बस्नेत सामाजिक सञ्जालमा लेखेकै कारण बेला बेला विवादमा आइरहन्छन् । बलात्कार तथा भ्रूण हत्याको आरोप खेपिरहेका उनी त्यसको प्रतिवाद समेत सामाजिक सञ्जालबाटै गरिरहेका हुन्छन् ।

पछिल्लो अध्यावधिक: असार ३१, २०८२ ११:१०

काठमाडौँ । काठमाडौँमा नेपालकै ‘पहिलो’ एआई ह्याकाथन सम्पन्न भएको छ । शनिबार आयोजित उक्त ह्याकाथनमा सहभागीहरूले एक घण्टाभित्रै १४ ओटा मोबाइल एप तयार पारे ।

नेपालमा एआई क्षेत्रमा काम गर्दै आएको प्लेटफर्म एआईनोभेटर्सले सिङ्गापुरमा मुख्यालय रहेको एआई कम्पनी म्यानस एआईसँगको सहकार्यमा ‘थिङ्क, बिल्ड, एन्ड स्केल’ (सोच्नुहोस्, बनाउनुहोस् र फैलिनुहोस्) भन्ने नाराका साथ उक्त ह्याकाथन कार्यक्रम आयोजना गरेको थियो ।

यो नेपालमा आयोजित यस प्रकारको पहिलो एआई ह्याकाथन भएको आयोजकको दाबी छ । जहाँ सहभागीहरूले एजेन्टिक एआईबारे सिकेर सीमित अवधिमै एआईको मद्दतले आफ्ना आइडियाहरूलाई एपमा परिणत गरे । सामान्यतया ह्याकाथनहरूमा सहभागीहरू कोडर र प्रोग्रामरहरू हुने गर्छन्, तर यस कार्यक्रममा भने अधिकांश सहभागीहरू प्रोग्रामिङ भन्दा बाहिरी विधाका व्यक्तिहरू थिए । 

जसले पहिले कहिल्यै कम्प्युटरमा कोड लेखेका थिएनन् । कार्यक्रमको उद्देश्य कुनै एपको बारेमा आइडिया भएको व्यक्तिले आफैले कोड नलेखिकनै एआईलाई प्रम्प्ट दिएको भरमा एप बनाउनु थियो । कार्यक्रमको पहिलो चरणमा सहभागीहरूलाई म्यानस एआईसँग परिचित गराइएको थियो । जहाँ उनीहरूले म्यानस प्लेटफर्ममा आफ्नो अकाउन्ट बनाउनुका साथै च्याटजीपीटी प्रयोग गरेर आफ्नो प्रम्प्टलाई थप सुधार गर्न सिकेका थिए ।

दोस्रो चरणमा भने सहभागीहरूले च्याटजीपीटी प्रयोग गरेर थप सुधारिएको प्रम्प्टलाई म्यानस एआईमा राखे । र, म्यानस एआईले सहभागीहरूले दिएको प्रम्प्टअनुसार एप निर्माण गर्‍यो । यस प्रक्रियालाई सहज बनाउन म्यानसले कार्यक्रम अवधिभर सम्पूर्ण सहभागीहरूलाई महँगो शुल्क तिरेर खरिद गर्नुपर्ने ‘प्रो अकाउन्ट’ निःशुल्क उपलब्ध गराएको थियो ।

सहभागीहरू आफैले कुनै कोड नै नलेखी म्यानस एआईमार्फत एक घण्टाको समयभित्र कुल १४ ओटा एप तयार पारेको आयोजकले जनाएको छ । सहभागीहरूले तयार पारेका एपहरू सामाजिक सञ्जालमा गलत सूचना ट्र्याक गर्ने र एआईमा आधारित फिटनेस कोचदेखि लिएर स्मार्ट कृषि सल्लाहकार र एक-द्वार सरकारी सेवा प्लेटफर्मसम्मका थिए ।

विभिन्न क्षेत्रमा कार्यरत ३० भन्दा बढी युवाहरू यस कार्यक्रममा सहभागी भएका थिए । सहभागीहरूमा एआईसँग साधारण रूपमा परिचित व्यक्तिदेखि लिएर एआईमा पीएचडी गरिरहेका व्यक्तिहरूसम्म थिए । कार्यक्रमले सहभागीहरूलाई प्रोग्रामिङ ल्याङ्वेज नसिकेर अनि व्यक्ति आफैँले नै कोड नलेखेरै पनि सफ्टवेयर निर्माण गर्न सकिन्छ भन्ने महसुस गराएको थियो।

हाल अधिकांश प्रयोगकर्ताहरूले एआई भन्ने बित्तिकै च्याटजीपीटी बुझ्ने गरेको पाइन्छ । साथै, च्याटजीपीटी नै प्रयोग गरिरहेका भए पनि धेरैजसोले यसको सतही प्रयोग मात्र गरेका छन् । सामान्यतया कुनै कुरा लेख्न र रिसर्च गर्नमा  मात्रै एआईको प्रयोग सीमित छ । अधिकांशले अझै पनि एआई पूर्ण क्षमतामा प्रयोग गर्न बाँकी नै छ। यस कार्यक्रममा सहभागीहरूले एक कदम अगाडि बढेर प्रम्प्ट लेखेरै यस्ता एप निर्माण गरे, जसलाई मानिसले नै कोड लेख्नु परेको भए केही जनाको टिमलाई हप्तौँ वा महिनौँसम्म लाग्न सक्थ्यो।

नयाँ नयाँ प्रविधिहरू तीव्र गतिमा विकसित भइरहेको अहिलेको युगमा एआई टुलहरू प्रयोग गर्न जान्ने र नजान्नेबिच भिन्नता देखा पर्न थालिसकेको छ । त्यसैले कार्यक्रमको मूल मन्त्र नै “म र एआई > म” (Me & AI > I) रहेको थियो । जसको अर्थ हो: एआई प्रयोग गर्न जान्ने मानिसहरूले निश्चित रूपमा एआई नजान्नेहरूभन्दा बढी फाइदा लिनेछन् । एआई मानिसहरूलाई प्रतिस्थापन गर्न विकसित भएको होइन । तर एआई प्रविधिले गर्दा संसारभर रोजगारीको सङ्कट उत्पन्न भइरहेको यस परिवेशमा सबैले आफूलाई एआई युगका लागि तयार पार्नुपर्ने आवश्यकता टड्कारो रूपमा देखिएको छ ।

पछिल्लो अध्यावधिक: असार ३१, २०८२ १०:१४

काठमाडौँ । गुगलले लामो समयदेखि चल्दै आएको चर्चा पुष्टि गर्दै आफ्ना दुई प्रमुख अपरेटिङ सिस्टम एन्ड्रोइड र क्रोमओएसलाई एउटै प्लेटफर्ममा गाभ्ने घोषणा गरेको छ । प्रविधिको दुनियाँमा महत्त्वपूर्ण परिवर्तन ल्याउने अपेक्षाका साथ कम्पनीले यी ओएसलाई एउटै प्लेटफर्ममा संयोजन गर्न लागेको हो ।

गुगलको एन्ड्रोइड इकोसिस्टमका अध्यक्ष समीर समतले हालै एक अन्तर्वार्तामा भनेका छन्, “हामी क्रोमओएस र एन्ड्रोइडलाई एउटै प्लेटफर्ममा संयोजन गर्न जाँदैछौं । र, म आजकल मानिसहरूले आफ्नो ल्यापटप कसरी प्रयोग गरिरहेका छन् र के काम गरिरहेका छन् भन्ने कुरामा निकै चासो राख्छु ।”

उनको भनाइले गुगलले प्रयोगकर्तालाई फोन, ट्याब्लेट र ल्यापटपमा समान र एकीकृत अनुभव दिन खोजेको संकेत गर्छ । यसअघि पनि गुगलले क्रोमओएसलाई एन्ड्रोइडमा गाभ्ने प्रयासका चर्चा चलेका थिए । तर कम्पनीले आधिकारिक रुपमा पुष्टि गरेको थिएन ।

पछिल्लो समय एन्ड्रोइडमा ठुला स्क्रिनका लागि विशेष फिचरहरू थपिएका छन् । जसमध्ये डेडिकेटेड डेस्कटप मोड, सुधारिएको विन्डो म्यानेजमेन्ट र विभिन्न स्क्रिन आकारका लागि एडभान्स्ड स्केलिङ सुविधा रहेका छन् । यी परिवर्तनले दुई सिस्टमलाई एउटै बनाउने रणनीतितर्फ संकेत गर्ने विश्लेषण गरिएको छ ।

यसबाहेक, “Snowy” कोडनेम रहेको नयाँ पिक्सेल ल्यापटपमा पनि गुगलले काम गरिरहेको चर्चा छ । यो प्रिमियम ल्यापटपले गुगलको उत्पादन इकोसिस्टमलाई थप विस्तार गर्ने र नयाँ एकीकृत अपरेटिङ सिस्टममा चल्ने विश्वास गरिएको छ ।

गुगलको यो निर्णयले डेभलपरहरूलाई एउटै प्लेटफर्मका लागि एप विकास गर्न सजिलो बनाउनेछ भने प्रयोगकर्ताले फोन, ट्याब्लेट र ल्यापटपमा समान अनुभव प्राप्त गर्नेछन् । यद्यपि, पूर्ण रूपमा कहिलेसम्म मर्जर सम्पन्न हुन्छ भन्ने विषयमा गुगलले विस्तृत जानकारी दिएको छैन ।

एन्ड्रोइड अथोरिटी सहयोगमा ।

पछिल्लो अध्यावधिक: असार ३१, २०८२ ८:१४

काठमाडौँ । ट्वीटरमा जागिरका लागि अन्तर्वार्ता दिइसकेका अमेरिकी सफ्टवेयर इन्जिनियर ब्रायन एक्टन काम पाउने विषयमा विश्वस्त थिए । एप्पलमा हार्डवेयर टेस्ट इन्जिनियरको एक वर्षे अनुभव, एडोबीको चार महिने क्यूए इन्जिनियरको अनुभव, एप्पलकै डेढ वर्षको सफ्टवेयर इन्जिनियरको अनुभव र सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण याहुमा १० वर्षको अनुभवको आडमा उनलाई ट्वीटरमा जागिर पक्कापक्की हुने सोचेका थिए । तर, सधैँ सबै कुरा सोचे जस्तो कहाँ हुन्छ र ? उनलाई ट्वीटरले जागिर दिन अस्वीकार गर्छ भन्ने लागेकै थिएन । तर, जे नहोस् भन्ने चाह थियो, त्यही भइदियो । जागिर नपाएको झोकमा सन् २००९ मा उनले ट्वीटरमै लेखे, “Got denied by Twitter HQ. That’s ok. Would have been a long commute.” अर्थात “ट्वीटर मुख्यालयबाट अस्वीकृत भइयो । ठिकै छ, आउजाउ गर्न पनि लामो बाटो पर्थ्यो ।”

ट्वीटर मुख्यालयबाट अस्वीकृत भइयो । ठिकै छ, आउजाउ गर्न पनि लामो बाटो पर्थ्यो ।

चर्चित कम्पनीमा राम्रै स्थानमा रहेर काम गरेको अनुभव भएका एक्टनको लक्ष्य अब फेसबुकमा काम गर्ने थियो । तर, फेसबुकले पनि त्यसरी नै अस्वीकार गर्‍यो । फेसबुकले उनलाई जागिर दिन अस्वीकार गर्दै भन्यो, “तपाईँले देखाउनु भएको रुचिका लागि धन्यवाद । तर, तपाईँ हामीले खोजेको जागिरका लागि उपयुक्त हुनुहुन्न जस्तो लाग्यो ।”

यही झोकमा उनले यस्तो प्लेटफर्म बनाए, जसलाई चार वर्षपछि फेसबुकले नै १९ अर्ब डलरमा खरिद गर्नुपर्ने भयो । यो हो कर्मचारी नियुक्तिमा भएको सबैभन्दा ठुलो गल्तीको कथा । यो हो ब्रायन एक्टन, उनका दौँतरी जन कौम र उनीहरूले बनाएको मेसेजिङ एप ह्वाट्सएपको कथा ।

ब्रायन एक्टनको बाल्यका अनि त्यसैमा जोडिएका जन कौम

ब्रायन एक्टन सन् १९७२ मा अमेरिकाको मिशिगन सहरमा एक मध्यमवर्गीय परिवारमा जन्मिएका थिए । मिशिगन सहर विभिन्न किसिमका उद्योग र कलकारखानाले परिचित छ । त्यही प्रभाव एक्टनमा परेको देखिन्छ । सानैदेखि उनको रुचि प्रविधि र इन्जिनियरिङतर्फ हुँदै गयो ।

पछि उनको परिवार सेन्ट्रल फ्लोरिडामा सर्‍यो । तर पनि एक्टनको रुचि प्रविधि र इन्जिनियरिङ तर्फ उत्तिकै बढ्दै गइरहेको थियो । उनी सेन्ट्रल फ्लोरिडाकै लेक ह्वेल हाई स्कुलमा भर्ना भए र त्यहीँबाट पढाईलाई निरन्तरता दिए । हाई स्कुलपछि उनले इन्जिनियरिङ अध्ययनका लागि युनिभर्सिटी अफ पेन्सिलभेनियामा पूर्ण छात्रवृत्ति पाए र पढाई अघि बढाए । तर, त्यसको एक वर्षमै उनले उक्त कलेज छोडे र स्टान्डफोर्ड युनिभर्सिटीमा भर्ना भए । 

यही बीच उनले आफूलाई उपयुक्त हुने विभिन्न काम हर्न थालिसकेका थिए । पहिलो पटक सन् १९९२ मा रकवेल इन्टरनेसनलमा सिस्टम एड्मिनिस्ट्रेटरको रूपमा काम गर्न थाले । यता पढाईलाई निरन्तरता दिँदै उनले एक वर्षसम्म काम अगाडि बढाए । त्यही बेला अर्थात् सन् १९९३ मा उनले एप्पलमा हार्डवेयर टेस्ट इन्जिनियरको जागिर पाए । यति बेलासम्म पनि उनी पढाईलाई निरन्तरता दिइरहेका थिए । उनले सन् १९९४ मा स्ट्यानफोर्ड युनिभर्सिटीबाट कम्प्युटर साइन्समा स्नातक गरे । 

त्यही वर्ष उनले एप्पलको ‘हार्डवेयर टेस्ट इन्जिनियर’को जागिर छोडेर एडोबीमा काम सुरु गरे । एडोबीमा उनले ‘क्यूए इन्जिनियर’को भूमिका निर्वाह गरे । एडोबीमा रहँदा उनले विशेषगरी ‘एडोबी एक्रोब्याट २.०’ का लागि योजना बनाउने, परीक्षण गर्ने र अटोमेसनसम्बन्धी काम गरे । एडोबीमा करिब एक वर्षको अनुभवपछि उनी मे १९९४ मा पुनः एप्पलमा ‘सफ्टवेयर इन्जिनियर’का रूपमा फर्किए र फेब्रुअरी १९९६ सम्म काम गरे ।

त्यसपछि एक्टन याहुमा आबद्ध भए । याहु त्यतिबेला प्रविधि क्षेत्रको एक दिग्गज कम्पनी थियो र त्यहाँ काम पाउनु निकै प्रतिस्पर्धात्मक थियो । यस्तो कडा प्रतिस्पर्धाका बाबजुद पनि उनी याहुमा प्रवेश गर्न सफल भए । सुरुमा उनले ‘याहु एड्भर्टाइजिङ एन्ड डेटा प्रोसेसिङ’ विभागमा काम गरे । दुई वर्षपछि उनी ‘सिनियर सफ्टवेयर इन्जिनियर’का रूपमा बढुवा भए । त्यसको एक वर्षमै उनले ‘याहु शपिङ’मा ‘प्रिन्सिपल सफ्टवेयर इन्जिनियर’को जिम्मेवारी पाए । उक्त भूमिकामा तीन वर्ष काम गरेपछि उनी ‘याहु शपिङ’कै ‘डाइरेक्टर अफ इन्जिनियरिङ’ पदमा बढुवा भए ।

याहुमा एक्टनको व्यावसायिक यात्रा निकै सफल र सुखद रह्यो । ‘सफ्टवेयर इन्जिनियर’बाट सुरु भएको उनको यात्रा ‘डाइरेक्टर अफ इन्जिनियरिङ’सम्म पुग्यो । यो अवधिमा उनले उत्पादनको अवधारणादेखि त्यसलाई मूर्त रूप दिएर व्यावसायिक रूपमा सफल बनाउनेसम्मको गहन अनुभव हासिल गरे ।

पछि ‘याहु शपिङ’का साथै ‘याहु ट्राभल’को जिम्मेवारी पनि उनको काँधमा आयो । यही प्रडक्टलाई भारतीय बजारमा विस्तार गर्न उनले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेले । सन् २००४ मा उनी ‘याहु मार्केटप्लेस’को ‘सिनियर डाइरेक्टर अफ इन्जिनियरिङ’मा नियुक्त भए । त्यसपछि ‘याहु सर्च मार्केटिङ’ हुँदै अन्ततः सन् २००६ मा उनी ‘याहु इङ्क’को ‘भाइस प्रेसिडेन्ट अफ इन्जिनियरिङ’ बन्न सफल भए ।

बजारमा कडा प्रतिस्पर्धीको आगमनले याहुको व्यवसाय दिनानुदिन खस्किँदै थियो । यता गुगल, फेसबुक, ट्वीटर जस्ता कम्पनीले बजार आफ्नो कब्जामा लिइरहेका थिए । 

१० वर्षभन्दा लामो समयसम्म याहुमै रहेर काम गरेका एक्टनलाई त्यहाँ काम गर्नुभन्दा बजारमा आएका नयाँ खेलाडी कम्पनीमा नयाँ अनुभव हासिल गर्ने इच्छा जाग्यो । र, सन् २००७ मा याहुबाट राजीनामा दिए । 

सहकर्मी जन कौमसँग नयाँ व्यवसायमा काम 

याहुमा एक्टनसँगै काम गरेका जन पनि उस्तै अवस्थामा थिए । लगभग एक दशकसम्म उनीहरू केबल सहकर्मी मात्र नभई घनिष्ठ मित्र पनि भइसकेका थिए । सन् २००७ मा दुवैले कर्पोरेट जीवनबाट दिक्क भएर राजीनामा दिएपछि आफ्नो बचतको पैसाले दक्षिण अमेरिकाको यात्रामा निस्किए । यात्राबाट फर्केपछि उनीहरू नयाँ अवसरको खोजीमा थिए । जागिर छोडेको दुई वर्षपछि अर्थात् सन् २००९ मा एक्टन ३७ वर्ष पुगिसकेका थिए । एप्पल, एडोबी र याहु जस्ता कम्पनीमा १७ वर्ष काम गरेको अनुभव उनीसँग थियो । यति बेला उनी ट्वीटरमा आबद्ध हुन चाहन्थे । त्यसैका लागि आवदेन दिएका थिए । 

जागिर नपाउने भन्नेमा उनलाई कुनै शङ्का नै थिएन । इन्जिनियरिङको मजबुत पृष्ठभूमि, त्यसैमा प्रविधि कम्पनीमा काम गरेको १५ वर्षभन्दा बढीको अनुभव उनसँग थियो ।  सन् २००९ मा उनी अन्तर्वार्ताका लागि छनोट भए । र, क्यालिफोर्नियामा रहेको ट्वीटरको मुख्यालयमा अन्तर्वार्ता दिन पुगे । 

अन्तर्वार्ता एक्टनले सोचेकै जस्तै राम्रो भयो । यति भएपछि ट्वीटरमा जागिर पाउने सम्भवाना झनै बढेको जस्तो उनलाई लाग्यो । ट्वीटरको मुख्यालयबाट उनी २० मे २००९ मा फर्किए । त्यसको तीन दिनपछि ट्वीटरबाट उनलाई ईमेल आयो । जसमा लेखिएको थियो, “हामीले अरू आवेदककोमा जाने निर्णय गर्‍यौँ ।” अर्थात एक्टनले बडो आश गरेको जागिर ट्वीटरले अस्वीकार गरिदियो । त्यही झोँकमा उनले गरेको ट्वीट पछि एक्समा रिब्रान्ड भएबाट गायब छ । यसको डकुमेन्टेसन टाइम्स म्यागजिनले गरेको छ । जुन यहाँ क्लिक गरेर हेर्न सकिन्छ ।

ट्वीटर एक्टनले चाहेको एक मात्र कम्पनी थिएन । उनका लागि फेसबुक पनि विकल्पमा थियो । लोकप्रियताको चरम उत्कर्षमा पुगेको फेसबुकमा सफ्टवेयर इन्जिनियर बनेर जाने सङ्कल्प एक्टनले देखे । त्यसपछि एक्टन र जनले अगस्ट २००९ मा जागिरका लागि आवदेन दिए । तर, ट्वीटर जस्तै उनीहरू फेसबुकबाट पनि अस्वीकृत भए । त्यही आक्रोश एक्टनले ट्वीटरमा पोखे, “फेसबुकले मलाई अस्वीकृत गर्‍यो । त्यो केही अद्भुत व्यक्ति‍सँग जोडिने एउटा उत्कृष्ट अवसर थियो । अब जीवनको अर्को साहसिक यात्राको प्रतीक्षामा छु ।”

फेसबुकले मलाई अस्वीकृत गर्‍यो । त्यो केही अद्भुत व्यक्ति‍सँग जोडिने एउटा उत्कृष्ट अवसर थियो । अब जीवनको अर्को साहसिक यात्राको प्रतीक्षामा छु ।

यसरी सपनाको रूपमा हेरेका दुई कम्पनीबाट निराशा पाएका एक्टन र उनका साथी कौमलाई नयाँ यात्रा थाल्न निकै चुनौती थियो । उत्कृष्ट प्रविधि कम्पनीमा काम गरिसकेका उनीहरूको मन बजारमा भएका अरू कम्पनीमा गएन । जतिमा गयो, ती सबैबाट उनीहरू अस्वीकृत भए । अयोग्य ठहरिए ।

प्रविधि कम्पनीको १७ वर्षे अनुभवबाट उनीहरूले जोखिम लिनु नै अर्बपति (सफल) हुने एक मात्र विकल्प हो भन्ने बुझेका थिए ।

प्रविधि कम्पनीको १७ वर्षे अनुभवबाट उनीहरूले जोखिम लिनु नै अर्बपति (सफल) हुने एक मात्र विकल्प हो भन्ने बुझेका थिए ।

एक निराशाजनक सुरुवात र मित्रताको आड

सन् २००९ मा जन कौमले एउटा आईफोन किने । त्यही वर्ष एप्पलले ‘पुश नोटिफिकेसन’ सेवा लन्च गरेको थियो । जनलाई पहिलेदेखि नै यस्तो एप बनाउने चाहना थियो, जहाँ मान्छे आफ्नो स्टाटस राख्न सकुन् । यही आइडिया जनले एक्टनलाई सुनाए । र, सँगै काम गर्न चाहन्छौ भनेर सोधे । 

राम्रा कम्पनीमा जागिर नपाएको झोक, त्यसैमा रित्तिँदै गएको खर्चले एक्टनलाई नयाँ परियोजनामा काम गर्न प्रेरित गर्‍यो र उनले जनको प्रस्ताव स्वीकार गरे । त्यही परियोजनाको नाम जुर्‍यो – ‘ह्वाट्सएप’ जुन ‘ह्वाट्स अप ?’ (What’s up ?) को लवजमा थियो ।

तर, विचार जति राम्रो थियो, कार्यान्वयन त्यति नै कठिन र चुनौतिपूर्ण थियो । उनीहरू प्रयोगकर्ताको अनुभव खल्लो बनाउने विज्ञापन राख्न तयार थिएनन् । केबल साधारण डिजाइन र गोपनीयतामा केन्द्रित भएको एप त बन्यो । तर, पटक-पटक क्र्याश हुन्थ्यो  । एपकै कारण मोबाइलको ब्याट्री छिट्टै सकिन्थ्यो र सुरुवाती प्रयोगकर्ताहरू (जो उनीहरूका साथी थिए) खासै उत्साहित थिएनन् । चौतर्फी निराशाले घेरिएका कौम लगभग हार मान्ने अवस्थामा पुगेका थिए र फेरि जागिर खोज्ने सोच बनाउँदै थिए ।

यही अँध्यारो घडीमा एक्टन एक चट्टानझैँ उभिए । बेरोजगार भएर पनि अर्को असफल स्टार्टअपको प्रयास गरिरहेका एक्टनले ह्वाट्सएपको भविष्य देखेका थिए । उनले जनलाई भने, “अझै केही महिना धैर्य गरौँ ।” उनी जनलाई हौसला दिनुका साथै औपचारिक रूपमा सह-संस्थापक बनेर ह्वाट्सएपको यात्रामा सामेल भए ।

अब एक्टनको पहिलो र महत्त्वपूर्ण काम थियो – लगानी जुटाउनु । उनले आफ्नो सम्पर्क सूत्र प्रयोग गरेर याहुका पाँच पूर्व सहकर्मीबाट ढाई लाख डलरको लगानी जुटाए । यो रकम ह्वाट्सएपका लागि जीवनदान साबित भयो ।

एप्पलको ‘पुश नोटिफिकेसन’ सेवा‍ उनीहरूले आफ्नो एपमा पनि समावेश गरे । अर्थात् एपबाट नोटिफिकेसन जाने बनाए । यो फिचर राखेपछि कुनै प्रयोगकर्ताले आफ्नो स्टाटस परिवर्तन गर्दा उसका सबै कन्ट्याक्टलाई तुरुन्तै सूचना जान्थ्यो । त्यससँगै मेसेज गर्न सकिने फिचर पनि समावेश गरियो । यसबाट मानिसहरूले यसलाई एक-अर्कासँग कुराकानी गर्ने माध्यमको रूपमा प्रयोग गर्न थाले । र ह्वाट्सएप एउटा स्टाटस एपबाट मेसेजिङ एपमा परिणत भयो ।

सेप्टेम्बर २००९ मा मेसेजिङ सहितको ह्वाट्सएपको नयाँ भर्सन सार्वजनिक भयो र यो रातारात हिट भयो । केही महिनामै प्रयोगकर्ताको सङ्ख्या केही हजारबाट बढेर अढाई लाख पुग्यो । ह्वाट्सएपले महँगो एसएमएसको ठाउँ लियो । विशेषगरी अन्तर्राष्ट्रिय प्रयोगकर्ताका लागि यो वरदान बन्यो । विज्ञापनरहित, सरल र सुरक्षित प्लेटफर्मको रूपमा ह्वाट्सएपले आफ्नो परिचय बनायो ।

सफलतासँगै जोडिएको सङ्कट

एपले राम्रो चर्चा र लोकप्रियता पाइरहेको थियो । तर, एपमा आम्दानीको कुनै मोडेल नै थिएन । उनीहरू प्लेटफर्मको खर्च धान्नका लागि मरिमेटी काम गर्थे । एप राम्रो भए पनि त्यसबाट नाफा नहुने देखेपछि प्रमुख लगानीकर्ताहरू कम्पनीबाट बाहिरिए । धेरैलाई लाग्यो ‘मेसेजिङ एप ? यो कुनै व्यवसाय होइन’ । जनलाई पनि त्यस्तै लाग्यो । खर्चका लागि सङ्घर्ष गरिरहेका उनलाई समय खेर गइरहेको आभास भयो । र, उनले हार माने । अनि पुनः अर्कै कम्पनीमा काम गर्न थाले । 

तर यहाँ एक्टन हार मान्ने पक्षमा थिएनन् । उनलाई मेसेजिङ एपको लोकप्रियतालाई कुनै न कुनै ढङ्गबाट आम्दानीमा परिणत गर्न सकिन्छ भन्ने विश्वास थियो । त्यही समयमा एक्टनको दिमागमा एउटा ‘गज्जबको आइडिया’ आयो । 

सुरुवातदेखि नै विज्ञापन नराख्ने पक्षमा रहेका एक्टनलाई त्यसको सट्टा प्रयोगकर्ताबाट वार्षिक एक डलर शुल्क लिनु उपयुक्त हुन्छ भन्ने लाग्यो । एक्टनलाई गज्जब लागेको आइडिया उनको सर्कलमा भएका कसैलाई मन परेन । धेरैले यसलाई ‘मुर्ख आइडिया’को दर्जा दिए । निःशुल्क एपको भिडमा यो जोखिमपूर्ण थियो । जस्तो भए पनि एपलाई निरन्तरता दिनु नै थियो । त्यसैले एक्टनले एप प्रयोग गर्न अनिवार्य वार्षिक १ डलर शुल्क तिर्नुपर्ने बनाए । तर, प्रयोगकर्ताले यसको मूल्य बुझेका थिए । प्रयोगकर्ताबाट उठेको यही सानो शुल्कले नै ह्वाट्सएपको सारा सञ्चालन खर्च धानेको थियो । 

सन् २०१० मा १० लाख प्रयोगकर्ताको आँकडा पार गरेको ह्वाट्सएको लोकप्रिया यसरी बढ्यो कि सन् २०११ सम्म एक करोड प्रयोगकर्ता पुगे । त्यतिबेला यो अमेरिकाको शीर्ष २० एपमा पर्न सफल भयो । यो सफलता देखेर भेन्चर क्यापिटल फर्म सेक्विया क्यापिटलका जिम गोजले उनलाई भेट्न आठ महिनासम्म प्रयास गरे । यतिबेला जन पनि कम्पनीमा फर्केर आफ्नो जिम्मेवारीको कामलाई अगाडि बढाइरहेका थिए । उक्त भेञ्चर क्यापिटल फर्मबाट उनीहरूले ८० लाख डलरको लगानी स्वीकार गरे र कम्पनीलाई अगाडि बढाए ।

उनीहरूको सफलतामा एउटा गोप्य सूत्र लुकेको थियो । बजारमा रहेका अन्य प्लेटफर्म अमेरिकामै केन्द्रित हुँदा ह्वाट्सएपले विश्वबजारमा प्रवेश गर्ने अठोट लियो । हुन त यो उनीहरूको सुरुवाती समयकै लक्ष्य थियो । त्यसैले पनि ह्वाट्सएपलाई १२ ओटा भाषा सपोर्ट गर्न सक्नेगरी डिजाइन गरेका थिए । 

एसएमएसको शुल्क महँगो भएका देशका लागि निःशुल्क उपलब्ध ह्वाट्सएप उपयुक्त माध्यम बन्यो । त्यसैले भारत, ब्राजिल जस्ता देशमा ह्वाट्सएपको लोकप्रियता ह्वात्तै बढ्यो । यसरी तीव्र रफ्तारमा अगाडि बढिरहेको ह्वाट्सएपमा २०१३ अन्त्यसम्ममा ४० करोड सक्रिय प्रयोगकर्ता पुगिसकेका थिए । यसरी ४० करोड सक्रिय प्रयोगकर्ता बनाउन ह्वाट्सएपले मार्केटिङमा धेरै नै खर्च गरेको थियो । उनीहरूलाई मार्केटिङ आवश्यता पनि थिएन । 

त्यो ऐतिहासिक सम्झौता 

बजारमा नयाँ खेलाडीको परिचय बनाएको ह्वाट्सएपको चर्चा उस्तै थियो । प्रयोगकर्ताको सङ्ख्या पनि बढिरहेको थियो । तर, उता सामाजिक सञ्जाल फेसबुकको वृद्धिमा भने ब्रेक लागेको थियो । जुन रफ्तारमा कम्पनी अगाडि बढिरहेको थियो, त्यसको गति सुस्तियो । ९ अप्रिल २०१२ मा आफ्नो निकटतम प्रतिद्वन्द्वी इन्स्टाग्राम खरिद गरेको भए पनि फेसबुकका अघि ह्वाट्सएप अर्को ठुलो प्रतिद्वन्द्वी बनेर देखा पर्‍यो । हुन त फेसबुक र ह्वाट्सएपको विशेषता छुट्टाछुट्टै थियो । तर, मेसेजिङ फिचर प्रयोग गरेर नै ह्वाट्सएपले एक दिन फेसबुकलाई विस्थापित गरिदिन सक्छ भन्ने डर जुकरबर्गकाई थियो ।  

यसबाट अत्तालिएका कम्पनीका संस्थापक मार्क जुकरबर्गलाई आफ्नो प्लेटफर्मलाई अगाडि ल्याउन ह्वाट्सएपका साढे ४० करोड प्रयोगकर्ता चाहिन्छन् भन्ने महसुस भयो । २०१२ मा जनलाई मार्क जुकरबर्गको ईमेल आयो । ईमेलको सब्जेक्टमा लेखिएको थियो, “गेट टुगेदर ?” मार्ज जुकरबर्ग जनलाई डिनरमा भेटेर कुरा गर्न चाहन्थे । तर, एक्टनले आफू सर्भरमा समस्या आएकाले बाहिर जान लागेको बताए । जुकरबर्गले जनलाई यात्रामा निस्किनुअघि नै भेट्ने प्रस्ताव पठाए । तर, जनले उक्त जवाफ आफ्ना सह-संस्थापक ब्रायन एक्टन र सिकोया क्यापिटलका साझेदार तथा एकमात्र लगानीकर्ता जिम गोएट्जलाई “दृढ !” (नछोड्ने) भन्ने शब्द थप्दै फर्वार्ड गरे ।

एक्टनले जनलाई भने, “भेट न । मार्क जस्तो व्यक्तिले सिधै सम्पर्क गर्छ भने त फोन उठाउनै पर्छ ।” त्यो महिनाको अन्त्यतिर जनले जुकरबर्गसँग एस्थर्स जर्मन बेकरीमा दिवाभोज गरे । उक्त ठाउँ फेसबुकको क्याम्पसबाट २० माइल टाढा थियो । साथै त्यसको पछाडि एकान्त आँगन पनि थियो । त्यसैले पनि उनीहरूको रोजाइमा यो ठाउँ परेको थियो ।

खाना खाने क्रममा जुकरबर्गले जनले बनाएको ह्वाट्सएपको प्रशंसा गरे र दुई कम्पनीलाई एक बनाउने आफ्नो इच्छा भएको सङ्केत पनि दिए । तर, कुरा त्यति अगाडि बढेन । त्यसपछि उनीहरूबीच निरन्तर सम्पर्क र संवाद भइरह्यो । 

यसरी प्रविधिको इतिहासमा सबैभन्दा लाभदायक दुई-वर्षे सम्बन्धको सुरुवात भयो । यही प्रशंसा मित्रतामा बदलियो र अन्त्यमा हतार-हतारमा एक अभूतपूर्व सम्पत्ति हस्तान्तरणमा टुङ्गियो । फेब्रुअरी २०१४ मा गोप्य मिटिङका लागि जुकरबर्ग एक्टनको घरमा गए । र, १९ अर्ब डलरमा कम्पनी अधिग्रहण गर्ने प्रस्ताव राखे । एक्टनलाई यो कुरा विश्वास नै लागेको थियो । उनको प्रडक्ट किन्न चाहने कम्पनी त्यही थियो जसले पाँच वर्षअघि जागिर दिन अस्वीकार गरेको थियो । जागिर दिन अस्वीकार गरेको उही कम्पनी प्रडक्ट किन्नका लागि १९ अर्ब डलर खर्चिन तयार थियो । 

एक्टन र जनले सहमति जनाएपछि फेसबुकले चार अर्ब डलर नगद, १२ अर्ब डलर फेसबुकको शेयर र तीन अर्ब रेक्ट्रिक्सन शेयर दिनेगरी ह्वाट्सएप अधिग्रहण गर्‍यो ।

यसरी ह्वाट्सएप अधिग्रहणको डिल टुङ्गियो । जागिरकै लायक नठानेको फेसबुकले एक्टन र जनलाई बोर्डमा नियक्त गर्‍यो । कथा यतिमै सकिंदैन । फेसबुकको प्राथमिकता पैसा कमाउनु थियो जबकि एक्टन र जनको प्राथमिकता प्रयोगकर्ताको गोपनीयता थियो । फेसबुकले ह्वाट्सएपमा विज्ञापन राख्न र प्रयोगकर्ताको डेटा प्रयोग गर्न दबाब दिन थाल्यो । यो जन र एक्टनले कहिल्यै कल्पना नगरेको विषय थियो । यो उनीहरूको सिद्धान्त बिपरित थियो । 

फेसबुकले ह्वाट्सएपमा विज्ञापन राख्न र प्रयोगकर्ताको डेटा प्रयोग गर्न दबाब दिन थाल्यो । यो जन र एक्टनले कहिल्यै कल्पना नगरेको विषय थियो । यो उनीहरूको सिद्धान्त बिपरित थियो । 

सिद्धान्तप्रतिको अडिक

अन्ततः ब्रायन एक्टनले एउटा कठिन तर ऐतिहासिक निर्णय लिए । सेप्टेम्बर २०१७ मा उनले फेसबुक छोडे । यस निर्णयले उनले लगभग ८५० मिलियन डलरको स्टक गुमाए तर आफ्नो सिद्धान्तलाई हार्न दिएनन् । उनले पछि भने, “अन्ततः मैले मेरो कम्पनी बेचेँ । मैले मेरा प्रयोगकर्ताको गोपनीयतालाई ठूलो लाभका लागि बेचेँ । मैले एक छनौट र एक सम्झौता गरेँ । म त्योसँग हरेक दिन बाँच्छु ।” 

फेसबुकबाट बाहिरिएपछि उनी चुप लागेर बसेनन् । उनले आफ्नो मूल सिद्धान्तलाई जीवित राख्न र प्रयोगकर्ताको गोपनीयतालाई सुरक्षित राख्न १० जनवरी २०१८ मा सिग्नल फाउन्डेसन को सह-स्थापना गरे । उनले आफ्नै पैसाबाट ५० मिलियन डलर सिग्नलमा लगानी गरे । यसको मुख्य उद्देश्य ‘सामूहिक निगरानी रोक्न र सबैका लागि सुरक्षित सञ्चार प्रविधि’ बनाउनु थियो । अहिले एक्टनको सम्पत्ति कूल ३.४ अर्ब डलर रहेको छ ।

एक्टनले छोडेको एक वर्षपछि अर्थात अप्रिल २०१८ मा जनले पनि फेसबुक छोडे । उनी भने निजि जिन्दगीमा रमाउन थाले । युक्रेनमा जन्मिएका उनी आफूलाई उद्यमी भनेको पटक्कै मन पराउँदैनन् । राजनीति र परोपकारी काममा उनको सक्रियता बढ्दो छ । उनको सम्पत्ति भने १६.९ अर्ब अमेरिकी डलर रहेको छ । 

यता सन् २०१८ मा फेसबुक चर्चित क्याम्ब्रिज एनालिटिका काण्डमा मुछिएको घटना बाहिर आयो । अर्थात प्रयोगकर्ताको डेटा दुरुपयोग भयो । यस्तो प्रस्थितिको कल्पना ह्वाट्सएपका सहसंस्थापकले कहिल्यै पनि गरेका थिएनन् । यही विषयमा बदनाम भएको फेसबुकले सन् २०२१ मा आफ्नो माउ कम्पनीको नाम फेसबुकबाट मेटा राख्यो । ह्वाट्सएपबाट आम्दानी गर्नका लागि चेकमार्कको सुविधा ल्याइयो । पछिल्लो समय मेटाले ह्वाट्सएपमा विज्ञापन ल्याउने तयारी गरिरहेको भन्ने समाचार पनि आएका छन् । ​

ब्रायन एक्टन र जन कौमको कथा केवल सफलता र पैसाको होइन । यो दृढता, मित्रता र सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण, सिद्धान्तप्रतिको अटल प्रतिबद्धताको कथा हो । उनीहरूले चुनौतीलाई अवसरमा बदले, एक सानो विचारलाई विश्वव्यापी क्रान्ति बनाए र जब मूल्यमान्यतामा सम्झौता गर्ने क्षण आयो उनीहरूले अर्बौंको सम्पत्ति त्यागेर इमानदारीको बाटो रोजे ।

एक्टनले आफू र जनको सम्बन्धलाई ‘यिन र यांग’ को रूपमा वर्णन गरेका छन् । अर्थात त्यहाँ एक्टन ‘आशावादी’ र जन ‘यथार्थवादी’ थिए । यही दुई फरक स्वभावको सङ्गमले प्रविधिको संसारमा एउटा यस्तो अध्याय लेख्यो जुन सधैँ प्रेरणाको स्रोत बनिरहनेछ ।

पछिल्लो अध्यावधिक: असार ३०, २०८२ १४:४९

काठमाडौँ । विश्व धनाढ्य एलन मस्कको स्वामित्वमा रहेको सामाजिक सञ्जाल एक्स (पहिलेको ट्वीटर) ले नेपाली प्रयोगकर्ताका लागि सब्सक्रिप्सन शुल्क घटाएको छ । कम्पनीले बेसिक र प्रिमियम सब्सक्रिप्सनमा ३३ देखि ४३ प्रतिशतसम्मले शुल्क घटाएको हो ।

यससँगै अब बेसिक सब्सक्रिप्सन मासिक दुई अमेरिकी डलर (करिब २७३ रुपैयाँ) र वार्षिक २० अमेरिकी डलर (करिब २७३९ रुपैयाँ) मा खरिद गर्न सकिनेछ । जसको मूल्य यसअघि क्रमशः मासिकको ३ अमेरिकी डलर (करिब ४१० रुपैयाँ) र वार्षिकको ३२ अमेरिकी डलर (करिब ४३८३ रुपैयाँ) रहेको थियो ।

यसैगरी प्रिमियम सब्सक्रिप्सनको मासिक शुल्क ८ अमेरिकी डलर (करिब १०९६ रुपैयाँ) बाट घटाएर ५ अमेरिकी डलर (करिब ६८५ रुपैयाँ) कायम गरिएको छ । प्रिमियमको वार्षिक सब्सक्रिप्सन शुल्क ८४ डलर (करिब ११५०७ रुपैयाँ) बाट घटाएर ४८ डलर (६५७५) मात्रै बनाइएको छ, जुन करिब ४३ प्रतिशतले सस्तो हो ।

प्रिमियम प्लस सब्सक्रिप्सनका लागि भने पुरानै शुल्क यथावत् राखिएको छ । जसको मासिक सब्सक्रिप्सनको शुल्क ४० अमेरकी डलर तथा वार्षिक सब्सक्रिप्सनको ३९५ अमेरिकी डलर रहेको छ । 

पछिल्लो अध्यावधिक: असार ३०, २०८२ २१:२९

काठमाडौँ । सर्वोच्च अदालतले पब्जी अनलाइन गेममाथि प्रतिबन्ध लगाउने सरकारको विवादास्पद निर्णयलाई सदर गरेको छ ।  न्यायाधीश द्वय डा कुमार चुडाल र महेश शर्मा पौडेलको संयुक्त इजलासले २०७५ मा दायर भएको मुद्दामा दिएको फैसलाको पूर्णपाठ भर्खरै आएको हो । 

गत १३ मङ्सिर २०८१ मा भएको अदालतको फैसलाले बालबालिकाको बृहत्तर हितलाई व्याख्या गर्दै पब्जी प्रतिबन्ध गर्ने निर्णय बदर नगरे पनि अनलाइन गेमको सकारात्मक र नकारात्मक दुवै किसिमका प्रभाव समेतका विषयमा अध्ययन गर्नुपर्ने भनेको छ । “यसका लागि विज्ञहरू सम्मिलित टोली बनाई अध्ययन गरी कानून तर्जुमा गर्न आवश्यक रहे नरहेको र तर्जुमा गर्न आवश्यक भए के कस्तो कानून बनाउन उपयुक्त हुन्छ भन्‍ने सम्बन्धमा सुझाव सहितको प्रतिवेदन प्राप्‍त गरी सो सम्बन्धमा उपयुक्त कदम चाल्नु,” फैसलामा भनिएको छ ।

बालबालिकामा नकारात्मक असर पार्ने हुँदा यस्ता गेम तथा एपलाई नियमन गर्न आवश्यक कानुन बनाई लागु गर्न सरकारको नाममा निर्देशनात्मक आदेश जारी गरिएको छ ।तत्कालीन समयमा पब्जीमाथि लगाइएको प्रतिबन्धलाई सार्वजनिक चासोका साथ हेरिएको थियो ।

नेपाल प्रहरीको महानगरीय अपराध महाशाखाले काठमाडौँ जिल्ला अदालतबाट अनुमति लिएर उक्त प्रतिबन्ध सुरु गरेको थियो । निजी विद्यालयका सङ्गठन, क्याम्ब्रिज पब्लिक हाई स्कुल लगायतले विद्यार्थीहरूमा खेलको नकारात्मक प्रभावबारे चिन्ता व्यक्त गरेपछि यो कदम चालिएको थियो । मनोचिकित्सकहरूसँगको परामर्शको हवाला दिँदै पब्जीको मानसिक असर, यसको लत लाग्ने प्रकृति र युवाहरूमा हिंसात्मक प्रवृत्ति बढाउने दाबी गरिएको थियो ।  

काठमाडौँ जिल्ला अदालतले अनुमति दिएको भोलिपल्ट अर्थात् २८ चैत २०७५ का दिन सञ्‍चार तथा सूचना प्रविधि मन्त्रालयले समेत पब्जी बन्द गर्ने मन्त्रीस्तरीय निर्णय गरेको थियो । सोही आधारमा नेपाल दूरसञ्‍चार प्राधिकरणलाई पत्राचार गरी इन्टरनेट तथा मोबाइल सेवा प्रदायकमार्फत सो प्रतिबन्ध लगाइएको थियो । 

तर अधिवक्ता प्रवीण सुवेदी, विकास थापा, अनुराग सुवेदी, सुवास पाठक र विनय रिमालसहितको एक समूहले प्रतिबन्ध विरुद्ध सर्वोच्च अदालतमा रिट दायर गर्‍यो । प्रतिबन्धले मौलिक अधिकारको उल्लङ्घन गरेको तर्क उनीहरूले अघि सारेका थिए ।

इन्टरनेट वा अन्य माध्यमबाट खेल खेल्नु वा मनोरञ्जन गर्नु व्यक्तिको अभिव्यक्ति तथा वाक् स्वतन्त्रताको प्रयोग भएको दाबी गरिएको थियो । कुनै ठोस अनुसन्धान, तथ्यगत आधार वा स्पष्ट कानुनी आधारबिना प्रतिबन्ध लगाइएको भन्दै सकारको उक्त कदमलाई स्वेच्छाचारी भएको संज्ञा दिइएको थियो । उनीहरूले पब्जी मुख्यतया १८ वर्षभन्दा माथिका युवाहरूका लागि भएकोले बालबालिकामाथि नकारात्मक असर पर्ने भन्ने दाबी निराधार भएको दाबी पनि गरेका थिए ।

सार्वजनिक हितमा अपूरणीय क्षति हुने दाबी सहित दायर रिटलाई मध्येनजर गर्दै सर्वोच्च अदालतले प्रतिबन्धको निर्णय कार्यान्वयनमा रोक लगाउँदै ६ वैशाख २०७६ मा अन्तरिम आदेश दिएको थियो । अदालतको फैसला आएसँगै उक्त आदेश स्वतः निष्क्रिय भएको छ । 

आफ्नो अन्तिम निर्णयमा सर्वोच्च अदालतले रिट निवेदन खारेज गर्दै काठमाडौँ जिल्ला अदालतको आदेश र सञ्चार तथा सूचना प्रविधि मन्त्रालयको पब्जी प्रतिबन्ध लगाउने निर्णयलाई सदर गरेको हो । अदालतले यी कार्यहरू बाल अधिकार ऐन, २०७५ मा निहित ‘बालबालिकाको सर्वोत्तम हित’ अनुरूप भएको ठहर गरेको छ ।  

अदालतको फैसलाले विद्यार्थीहरूमा शारीरिक र मानसिक स्वास्थ्यमा पब्जीले नकारात्मक असर पार्ने, लत र हिंसात्मक प्रवृत्ति निम्त्याउने तर्कलाई स्वीकार गरेको छ । जसका लागि कलेजमा अध्ययनरत भर्खरका विद्यार्थीमा पब्जीको लतले पार्ने मनोवैज्ञानिक असर सम्बन्धी अध्ययनहरूलाई पनि आधार मानिएको छ । 

अदालतले पब्जीलाई कहिलेकाहीँ बौद्धिकता बढाउने खेलको रूपमा लिइने कुरालाई पनि स्वीकार गरेको छ । यो मान्यताले अनलाइन खेलहरूको दोहोरो प्रकृतिलाई उजागर गर्छ, जुन केवल हानिकारक मात्र नभई सम्भावित संज्ञानात्मक लाभका प्लेटफर्महरू पनि हुन सक्छन् भन्ने हो । 

निवेदन खारेज गर्दा अदालतले बाल अधिकार ऐन, २०७५ को दफा ७ (१०) अन्तर्गत राज्य संरक्षकको रूपमा रहने भूमिकालाई जोड दिएको छ । यसरी बाल संरक्षणलाई डिजिटल सामग्रीमा प्रतिबन्ध लगाउने वैध आधार मानिएको छ । 

अदालतले पब्जी जस्ता खेलहरूको सकारात्मक र नकारात्मक दुवै प्रभावबारे विस्तृत अध्ययन र अनुसन्धान गर्न विज्ञहरूको टोली गठन गर्न सरकारलाई निर्देशन दिएको छ । जसले भविष्यको नीति र कानुनी निर्णयको लागि ठोस आधार प्रदान गर्नेछ । 

फैसलामा विज्ञ अध्ययनको निष्कर्षका आधारमा नयाँ कानुनको मस्यौदा तयार पार्ने आवश्यकताको मूल्याङ्कन गर्न भनिएको छ । त्यस्तै सर्वोच्च अदालतले पब्जी जस्ता खेलहरूको दर्ता र सञ्चालनका सर्तहरू तोकेर नियमन गर्ने  कानुन बनाउन पनि आदेश दिएको छ ।

यस्तै बालबालिकामा नकारात्मक असर पार्ने खेल र एप्लिकेसनहरूलाई नियमन गर्न आवश्यक कानुनहरू बनाउन र लागु गर्न पनि भनिएको छ । जसले पब्जी बाहेक सम्भावित हानिकारक डिजिटल सामग्रीको दायरालाई समेत समेट्छ ।  सर्वोच्च अदालतको यो फैसलाले नेपालमा अनलाइन गेमिङ र डिजिटल नीति निर्माणमा महत्त्वपूर्ण प्रभाव पार्ने अपेक्षा गरिएको छ ।

अदालतको यो फैसलाको आधारमा सरकारले चाहेको खण्डमा तत्कालै पब्जीमाथि प्रतिबन्ध लगाउन सक्छ । तर पब्जीको क्रेज नै घटेको अहिलेको सन्दर्भमा सरकार त्यसतर्फ अघि नबढ्ने सम्भावना बढी छ । 

पछिल्लो अध्यावधिक: असार ३०, २०८२ २०:३३

काठमाडौँ । पछिल्लो करिब चार वर्षको अवधिमा नेपालभर एक लाख ७० हजारभन्दा बढी स्मार्टफोन हराएका छन् । नेपाल प्रहरीको तथ्याङ्क अनुसार आर्थिक वर्ष २०७६/७७ देखि चालु आर्थिक वर्ष २०८१/८२ को फागुनसम्ममा कूल एक लाख ७० हजार ६५८ थान स्मार्टफोन हराएको भनी प्रहरीमा निवेदन परेको हो ।

यो अवधिमा हराएकामध्ये जम्मा ३५ हजार १७६ थान अर्थात् करिब २०.६१ प्रतिशत मोबाइल मात्र फेला परेका छन् । यसको अर्थ नेपालमा औसतमा १० ओटा स्मार्टफोन हराउँदा जम्मा दुई ओटा मात्र भेटिने गरेका छन् । 

देशकै राजधानीमा पनि फोन हराउने, चोरी हुने र पकेटमारी तीव्र छ । जिल्ला प्रहरी परिसर काठमाडौँले उपलब्ध गराएको विवरण अनुसार चालु आर्थिक वर्ष २०८१/८२ मा मात्रै काठमाडौँ जिल्लामा १४ हजार ५५० ओटा मोबाइल फोन खोजीका लागि निवेदन परेको छ ।

परिसरका अनुसार तीमध्ये सात हजार ६३ ओटा फोन चोरी भएको, चार हजार ७१७ ओटा हराएको र दुई हजार ७७० थान पकेटमारी भएको उजुरीमा उल्लेख छ ।

हराएका वा चोरी भएका यी मोबाइलमध्ये प्रहरीले चार हजार ९८ थान फेला पारेको छ । बाँकी १० हजार ४५२ फोनको खोजतलास कार्य जारी रहेको जिल्ला प्रहरी परिसर काठमाडौँका सूचना अधिकारी प्रहरी उपरीक्षक (एसपी) अपील राज बोहराले जानकारी दिए । काठमाडौँमा हराएका फोन भेटिने दर करिब २८ प्रतिशत देखिन्छ जुन राष्ट्रिय औसतभन्दा केही बढी हो । यद्यपि हराएका सबै फोनबारे पीडितले निवेदन दिन्छन् भन्ने हुँदैनन् । यहाँ उल्लेख भएका तथ्याङ्क औपचारिक रूपमा प्रहरी कार्यालयमा दिएका निवेदनमा आधारित छ ।

प्रहरीका अनुसार हराएका मोबाइलको खोजी नेपाल दूरसञ्चार प्राधिकरणको एमडीएमएस (एमडीएमएस) प्रणालीमार्फत गरिन्छ । सेवाग्राहीले प्राधिकरणको वेबसाइटमा ‘लस्ट/स्टोलन रजिस्ट्रेसन’ फाराम भरेपछि प्रहरीले अनुसन्धान अघि बढाउँछ ।

हराएको मोबाइलमा नयाँ सिम प्रयोग भएमा प्राधिकरणले सोको जानकारीसहितको विवरण प्रहरीलाई उपलब्ध गराउँछ । त्यही नम्बरका आधारमा प्रयोगकर्ता पहिचान गरी प्रहरीले थप अनुसन्धान गर्दछ । तर, प्राधिकरणको एमडीएमएस प्रणालीमा दर्ता नभएका मोबाइल हराएमा भने खोजी गर्न नसकिने प्रहरीले स्पष्ट पारेको छ ।

फोन हराए के गर्ने ?

गुगलको फाइन्ड हबको प्रयोग 

गुगल फाइन्ड हबको प्रयोग फोन वा स्मार्ट डिभाइस हराउनासाथ प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ । घरमै कतै नदेखिने ठाउँमा परेको छ वा कता राखें भन्ने बेलादेखि हरायो भन्ने विश्वस्त हुनका लागि यो एप प्रयोग गर्न सकिन्छ । तर, पहिले नै तपाईंले एन्ड्रोइड डिभाइसमा विभिन्न सेटिङ सेट गर्नुपर्ने हुन्छ ।

गुगलको ‘फाइन्ड हब’ले एन्ड्रोइड डिभाइसको क्राउडसोर्स नेटवर्क प्रयोग गर्दछ । यस नेटवर्कमा तपाईँका एन्ड्रोइड डिभाइसले ब्लुटुथ प्रयोग गरी नजिकका वस्तु स्क्यान गर्छन् र पत्ता लागेका स्थानलाई इन्क्रिप्टेड रूपमा फाइन्ड हबमा पठाउँछन् ।

यसका लागि तपाईँको डिभाइसमा पिन, प्याटर्न वा पासवर्ड सेट गरिएको हुनुपर्छ । अफलाइन खोज्नका लागि विभिन्न सेटिङ उपलब्ध छन् । जसमा ‘With network in high-traffic areas only’ रहेको छ । डिफल्ट रूपमा उपलब्ध हुने यो सेटिङले एयरपोर्ट वा व्यस्त फुटपाथ जस्ता हाई-ट्राफिक भएका क्षेत्रहरूमा हराएको डिभाइस फेला पार्न मद्दत गर्छ ।

त्यस्तै ‘With network in all areas’ सेटिङले हाई-ट्राफिक र लो-ट्राफिक दुवै क्षेत्रमा हराएको डिभाइस पत्ता लगाउन मद्दत गर्छ । यो सुविधा सक्रिय राख्नका लागि फोन बन्द हुँदाको समयमा ब्लुटुथ र लोकेसन अन रहेको हुनुपर्छ । एन्ड्रोइड ८.० वा सोभन्दा तल्ला भर्सनका डिभाइसका लागि भने ‘Store recent location’ सेटिङ अन गर्नुपर्छ ।

फाइन्ड हबको सहयोगमा अब हेडफोन र ब्लुटुथ ट्र्याकर ट्यागहरू जस्ता सहायक उपकरणलाई पनि ट्र्याक गर्न सघाउनेछ । फास्ट पेयर (Fast Pair) प्रयोग गरेर हेडफोनहरू जोड्न सकिन्छ । जबकि ब्लुटुथ ट्र्याकर ट्याग पेयरिङ पूरा भएपछि स्वतः थपिन्छन् । ट्र्याकर ट्याग चाबी, झोला, साइकल जस्ता सामानहरू ट्र्याक गर्न प्रयोग गर्न सकिन्छ ।

फाइन्ड हब सेट अप गर्ने तरिका

तपाईँको मोबाइल डिभाइस हराउनु अघि फाइन्ड हब तयार राख्न निम्न कामहरू गर्नुपर्ने हुन्छ । त्यसका लागि सबैभन्दा पहिले यहाँ क्लिक गरेर एप इन्स्टल गर्नुहोस् ।

• गुगल अकाउन्टमा साइन इन भएको सुनिश्चित गर्नुहोस् । 

• लोकेसन सर्भिस अन राख्नुहोस् ।

• फाइन्ड हब अन गर्नुहोस् ।

• तपाईँको डिभाइस गुगल प्लेमा देखिने कुराको सुनिश्चित गर्नुहोस् ।

• रिमोट्ली लक वा इरेज गर्नका लागि टु-स्टेप भेरिफिकेसन ब्याकअप कोड सिर्जना गर्नुपर्ने हुन्छ ।

हराएको डिभाइस पत्ता लगाउन र सुरक्षित गर्न:

फाइन्ड हब (फाइन्ड माई डिभाइस) को सहयोगमा आफ्नो हराएको फोन तथा अन्य एन्ड्रोइड डिभाइस फेला पार्न निम्न चरणहरू अपनाउनु पर्ने हुन्छ ।

• android.com/find मा गएर वा फाइन्ड हब मोबाइल एप प्रयोग गरेर आफ्नो गुगल अकाउन्टमा साइन इन गर्नुहोस् । 

• फाइन्ड हबले डिभाइसको हालको अनुमानित स्थान देखाउँछ ।

• नजिकैको उपकरण पत्ता लगाउन ‘Play Sound’ (आवाज बजाउने) विकल्प प्रयोग गर्न सकिन्छ, जसले ५ मिनेटसम्म हराएको डिभाइसमा ठुलो आवाजमा घण्टी बजाउँछ ।

• यदि उपकरण टाढा छ वा चोरी भएको शङ्का छ भने, ‘Secure Device’ (डिभाइस सुरक्षित गर्ने) विकल्प प्रयोग गरेर त्यसलाई तुरुन्तै लक गर्न सकिन्छ र लक स्क्रिनमा आफूले चाहेको मेसेज पनि थप्न सकिन्छ ।

• अन्तिम उपायको रूपमा यदि उपकरण भेटिने सम्भावना छैन भने ‘Erase Device’ ( डिभाइस मेटाउने) विकल्प प्रयोग गरेर रिमोट्ली सबै डेटा डिलिट गर्न सकिन्छ । तर, यसो गर्दा उक्त डिभाइसमा रहेका तर ब्याकअप नगरिएका कुनै पनि डेटा सधैँका लागि गुमाउनु पर्ने हुन सक्छ । 

फाइन्ड हब बन्द गर्ने तरिका

यदि कुनै कारणले तपाईँ फाइन्ड हब सुविधा प्रयोग गर्न चाहनु हुन्न र एक्टिभ भएको अवस्थामा त्यसलाई बन्द गर्न चाहनु हुन्छ भने निम्न चरण अपनाउन सक्नु हुन्छ । 

• सेटिङमा गएर ‘Security’ मा ट्याप गर्नुहोस् ।

• ‘फाइन्ड हब’मा गएर टगल बन्द गर्नुहोस् ।

• डिभाइसले आफ्नो स्थान शेयर गर्ने काम रोक्नका लागि लोकेसन ट्र्याकिङ पनि बन्द गर्नुपर्ने हुन्छ । यसका लागि सेटिङ हुँदै लोकेसनमा गएर त्यसलाई अफ गर्नुहोस् ।

चोरी भएको हो वा हराएकै हो भन्ने भएमा के के गर्ने ?

मोबाइल हराउनु वा चोरी हुनु सामान्य भए पनि फेला पर्ने सम्भावना कमै हुन्छ । तर, एमडीएमएस (MDMS) प्रणाली र अन्य प्रविधिको सही प्रयोगले हराएको फोन पत्ता लगाउन सकिन्छ ।

क) आईएमईआई नम्बरको महत्त्व

हरेक मोबाइलको एउटा छुट्टै पहिचान नम्बर हुन्छ जसलाई आईएमईआई (International Mobile Equipment Identity) भनिन्छ । हराएको वा चोरी भएको मोबाइल फेला पार्न यो नम्बर अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छ । यो नम्बर मोबाइल किन्दाको बक्समा वा फोनको डायलप्याडमा *#06# डायल गरेर थाहा पाउन सकिन्छ । यो नम्बरलाई सधैँ लेखेर सुरक्षित राख्नुहोस् । फोन हराएपछि यहाँ उल्लेख भएको प्रक्रिया अपनाएर नेपाल दूरसञ्चार प्राधिकरणमा जानकारी दिनुहोस् । हराएको फोन रिपोर्ट गर्नुपर्‍यो भने यहाँ क्लिक गरेर गरेर दूरसञ्चार प्राधिकरणको हराएको फोन रिपोर्ट गर्ने पेजमा जानुहोस् ।

• त्यसपछि त्यहाँ भनिएका सबै विवरण राख्नुहोस् । आईएमईआई नम्बर राख्नासाथ ब्रान्डको नाम र मोडे आफै देखिन्छ । 

• अनि हराएको हो वा चोरी भएको हो भन्ने अप्सन छान्नुहोस् । त्यसभन्दा तल मिति राख्नुहोस् । 

• यति गरेपछि फोन चोरी भएको वा हराएको जिल्ला, स्थानीय निकाय र वार्ड नम्बर राखेर ‘भ्यालिडेट आईएमईआई एन्ड कन्टिन्यु’ बटनमा ट्याप गर्नुहोस् । यसरी सबै विवरण राखिसकेपछि अर्को पेजमा पुगिन्छ । 

• उक्त पेजमा ईमेल राख्नुहोस् र उक्त ईमेलमा आएको ओटीपी राख्नुहोस् ।

• यति गरेपछि काठमाडौँमा भए जिल्ला प्रहरी परिसर भद्रकाली र अन्य जिल्लामा भए नजिकको प्रहरी कार्यालयमा निवेदन दिनुहोस् । 

• यदि तपाईंको चोरी भएको वा हराएको फोनमा अरु कसैले सिम प्रयोग गर्‍यो भने त्यसको जानकारी प्रहरीलाई आउँछ र खोजीको काम अगाडि बढ्छ ।

ख) सामसङको फाइन्ड माई मोबाइल

सामसङ ग्यालेक्सी फोन प्रयोगकर्ताका लागि यो एक प्रभावकारी सुविधा हो।

• यसले फोनको लोकेसन ट्र्याक गर्ने, डेटा ब्याकअप लिने र टाढैबाट फोन लक गर्ने सुविधा दिन्छ ।

• यसको ‘SmartThings Find’ सुविधाले अन्य ग्यालेक्सी उपकरणको नेटवर्क प्रयोग गरी तपाईंको फोन अफलाइन भएको अवस्थामा पनि लोकेसन पत्ता लगाउन मद्दत गर्छ ।

फोन हराउनासाथ तुरुन्त गर्नुपर्ने काम

मोबाइल हराउँदा वा चोरी हुँदा ठूलो क्षति हुनबाट बच्न तत्काल निम्न उपायहरू अपनाउनुहोस्:

क) सिम कार्ड ब्लक गर्नुहोस्

आफ्नो मोबाइल सेवा प्रदायक (जस्तै: नेपाल टेलिकम, एनसेल) लाई तुरुन्त सम्पर्क गरी सिम कार्ड ब्लक गराउनुहोस् । यसले तपाईंको नम्बरबाट हुन सक्ने दुरुपयोग रोक्छ ।

• नेपाल टेलिकमका लागि: कुनै पनि एनटीसी नम्बरबाट ‘1415’ डायल गरी निर्देशन अनुसार आफ्नो हराएको नम्बर र त्यसको ‘SCODE’ (सेक्युरिटी कोड) प्रविष्ट गरेर सिम ब्लक गर्न सकिन्छ ।

ख) महत्त्वपूर्ण एपको पासवर्ड बदल्नुहोस्

मोबाइल बैंकिङ, इमेल, सामाजिक सञ्जाल (फेसबुक, इन्स्टाग्राम) जस्ता महत्त्वपूर्ण एपको पासवर्ड तुरुन्तै परिवर्तन गर्नुहोस् ताकि तपाईंका व्यक्तिगत विवरण दुरुपयोग हुनबाट बचून् ।

ग) बैंक तथा वित्तीय संस्थालाई खबर गर्नुहोस्

यदि मोबाइलमा बैंकिङ तथा वालेट एप थिए भने तुरुन्त आफ्नो बैंकमा सम्पर्क गरी मोबाइल बैंकिङ सेवा बन्द गर्न अनुरोध गर्नुहोस् । यसले अनाधिकृत कारोबार रोक्न मद्दत गर्छ । डिजिटल वालेट हो भने सिम ब्लक गरेर नयाँ सिम निकाल्नुहोस् अनि अर्को फोनमा वालेटको खाता खोल्नुहोस् । 

घ) परिवार र साथीभाइलाई जानकारी दिनुहोस्

आफ्नो फोन हराएको बारेमा परिवार र साथीलाई जानकारी दिनुहोस् । किनभने फोन भेट्टाउने व्यक्तिले तपाईंको नम्बर वा सामाजिक सञ्जाल प्रयोग गरी उनीहरूसँग पैसा वा व्यक्तिगत विवरण मागेर ठगी गर्न सक्छ ।

ङ) आफै फोन फिर्ता लिने प्रयास नगर्नुहोस्

यदि तपाईंले प्रविधिको मद्दतले फोनको लोकेसन पत्ता लगाउनुभयो भने पनि सुरक्षाका लागि आफैँ उक्त स्थानमा गएर फोन फिर्ता लिने प्रयास नगर्नुहोस् । प्रहरीलाई सो लोकेसनको जानकारी दिएर सहयोग माग्नुहोस् । खासगरी फोन फेला पार्ने व्यक्तिलाई उसको लोकेसन ट्रयाक गर्ने लिङ्क पठाएर लोकेसन फेला पार्न सकिन्छ ।

पछिल्लो अध्यावधिक: असार ३०, २०८२ १९:१०