संसारभर जुलाई २८ मा विश्व हेपाटाइटिस दिवस मनाउने तयारी भइरहँदा हामीले भाइरल हेपाटाइटिस विरुद्धको लडाइँमा हासिल गरिएको उपलब्धि र हाम्रो सामु रहेका चुनौतीहरूको समीक्षा गर्नु जरुरी छ। यस वर्षको नारा — “सबै मिलेर संकल्प गरौँ, हेपाटाइटिस अन्त्य गरौँ”ले हेपाटाइटिस निवारण र कलेजोको क्यान्सरको रोकथाममा बाधक बनेका आर्थिक, सामाजिक र प्रणालीगत अवरोधहरूलाई हटाउनका लागि तत्काल कदम चाल्न आह्वान गर्दछ। 

भाइरल हेपाटाइटिस ‘बी’ र ‘सी’ विश्वव्यापी रूपमा गम्भीर जनस्वास्थ्य चुनौती हुन्, र प्रायः कुनै पनि लक्षण नदेखाएर जटिल रोग निम्त्याउने गर्छन्। यी भाइरसहरू मुख्यतया संक्रमित रक्तजन्य उत्पादनहरू, असुरक्षित चिकित्सकीय अभ्यास, साझा सुइको प्रयोग, असुरक्षित यौन सम्पर्क र प्रसूतिका बेला संक्रमित आमाबाट बच्चामा लगायताका माध्यमबाट सर्छन्। संक्रमण लक्षणविहीन हुने भएकाले धेरैजसो संक्रमितहरू कलेजो सम्बन्धी गम्भीर समस्या नदेखिएसम्म पहिचान हुँदैनन्। 

ग्लोबल हेपाटाइटिस रिपोर्ट २०२४ अनुसार सन् २०२२ मा ३० करोड ४ लाख मानिसहरूलाई हेपाटाइटिस बी र सी बाट संक्रमण थिए। हरेक वर्ष करिब १३ लाख मानिसको मृत्यु कलेजोसम्बन्धी जटिलता र क्यान्सरका कारण हुने गर्छ, जुन दैनिक ३,५०० जनाको मृत्यु बराबर हो। यदि तत्काल दीर्घकालीन कदमहरु चालिएनन् भने सन् २०३० सम्ममा २८ लाख ५० हजार मृत्यु, ९५ लाख नयाँ संक्रमण, र थप २१ लाख क्यान्सरका नयाँ केसहरु हुने आंकलन गरिएको छ।

संक्रमक रोगहरूमध्ये भाइरल हेपाटाइटिस मृत्युको प्रमुख कारण भए तापनि, यसले अझै पनि एचआइभी वा क्षयरोग जस्तो विश्वव्यापी रूपमा प्राथमिकता पाउन सकेको छैन। 

नेपालको अवस्था
नेपालमा सामान्य जनसंख्यामा हेपाटाइटिस ‘बी’ र ‘सी’ को प्रकोप क्रमशः ०.९ प्रतिशत र ०.३८ प्रतिशत रहेको छ। तर, एचआइभी संक्रमित व्यक्ति र सुईबाट लागूऔषध प्रयोग गर्ने व्यक्तिहरू जस्ता उच्च जोखिम समूहहरूमा यो दर अझै बढी छ। तिब्बतसँग सिमाना जोडिएको दुर्गम हिमाली क्षेत्र माथिल्लो डोल्पामा, केही प्रकाशित अध्ययनहरू अनुसार, हेपाटाइटिस बी को प्रकोप १७ प्रतिशतसम्म रहेको छ। नेपालमा रोगको वास्तविक भार सम्बन्धी राष्ट्रिय तथ्यांक उपलब्ध नभएपनि, विश्वव्यापी आंकलन अनुसार नेपालमा करिब १ लाख १५ हजार जना हेपाटाइटिस सी संक्रमित छन् र तीमध्ये केवल १८ प्रतिशतको निदान भएको छ भने मात्र १ प्रतिशतले उपचार पाएका छन्। 

यी तथ्यांकहरूले रोगको भार र उपचार तथा हेरचाहमा पहुँचबीचको गम्भीर खाडल प्रस्तुत गर्दछ। किफायती परीक्षण तथा उपचार उपलब्ध भएपनि सेवामा न्यून पहँुच, जनचेतनाको कमी र आर्थिक कठिनाइका कारण धेरै संक्रमितहरूको अझै पनि न त पहिचान हुन सकेको छ न त उपचार नै पाउन सकेका छन्। सेवा र पहुँचबीचको यो खाडलले हेपाटाइटिस सम्बन्धी स्वास्थ्य सेवाहरू बिस्तार र ती सेवाहरूलाई समग्र स्वास्थ्य प्रणालीमा एकीकृत गर्नुपर्ने आवश्यकतामा जोड दिएको छ। 

हाल नेपालमा तोकिएका ९ वटा उपचार केन्द्रहरूले हेपाटाइटिस सी का लागि निःशुल्क उपचार सेवा प्रदान गरिरहेका छन्, तर यी सेवा अझै पर्याप्त छैनन्। अधिकांश हेपाटाइटिस बी र सी संक्रमितहरूले निजी क्लिनिक वा अस्पतालबाट उपचार लिने गरेका छन्, जसका कारण विशेषगरी कलेजो सम्बन्धी गम्भीर रोग वा कलेजोको क्यान्सर भएको अवस्थामा उनीहरूले ठूलो आर्थिक भार बेहोर्नु परेको छ।  

यी चुनौतीहरूका बाबजुद पनि, नेपालले दृढ राजनीतिक इच्छाशक्ति र लक्षित जनस्वास्थ्य कार्यक्रमहरू  मार्फत सुधार सम्भव छ भन्ने प्रमाणित गरेको छ। सन् २०१९ मा पाँच वर्षमुनिका बालबालिकामा हेपाटाइटिस बी नियन्त्रण गर्न सफल विश्व स्वास्थ्य संगठनको दक्षिणपूर्वी एसिया क्षेत्रका पहिलो देशहरूमध्ये नेपाल पनि बंगलादेश र भुटानसँगै एक बन्यो। यो उपलब्धि प्रभावकारी बाल खोप कार्यक्रमहरूको प्रतिफल हो।

यस महत्वपूर्ण उपलब्धिको आधारमा, भाइरल हेपाटाइटिस नियन्त्रणका लागि तयार गरिएको राष्ट्रिय रणनीतिक योजनाले सन् २०३० सम्म नयाँ संक्रमणहरूमा ९० प्रतिशत र मृत्युमा ६५ प्रतिशतले कमी ल्याउने लक्ष्य राखेको छ। तर, यो योजनाको कार्यान्वयनमा बजेट तथा स्रोतको अभावका कारण चुनौतीपूर्ण बन्दै गइरहेको छ। 

अब कदम चाल्ने समय हो 
नेपालको संघीय स्वास्थ्य प्रणाली र बलियो प्राथमिक स्वास्थ्य सेवा सञ्जालले भाइरल हेपाटाइटिस सम्बन्धी सेवा विस्तार गर्न र स्वास्थ्यमा सर्वव्यापी पहुँचको लक्ष्यतर्फ अघि बढ्न रणनीतिक अवसर प्रदान गरेको छ। भाइरल हेपाटाइटिस सम्बन्धी सेवाहरूलाई अत्यावश्यक स्वास्थ्य सेवाहरू र राष्ट्रिय स्वास्थ्य बीमा प्याकेजहरूमा समावेश गरेमा विशेषगरी सेवामा पहुँच नभएका समुदायहरूका लागि उपचारलाई अझ सुलभ र किफायती बनाउनेछ।

सेवाहरूलाई प्राथमिक स्वास्थ्य केन्द्रहरूमा विकेन्द्रीकरण गर्दै, स्थानीय तहका स्वास्थ्यकर्मीहरूलाई हेपाटाइटिस केस व्यवस्थापन सम्बन्धी आधारभूत सीपहरू प्रदान गर्न सकिएमा जीवनरक्षक उपचार सबैभन्दा बढी आवश्यक पर्ने व्यक्तिहरूसम्म पुर्‍याउन सकिन्छ। साथै, भाइरल हेपाटाइटिस सम्बन्धी भ्रम, लाञ्छना र विभेद विरुद्ध लड्नका लागि सटिक र प्रभावकारी सार्वजनिक शिक्षा प्रदान गर्नु आवश्यक छ।

यस विश्व हेपाटाइटिस दिवसमा, म सरकार, नीतिनिर्माताहरू, स्वास्थ्य सेवा प्रदायकहरू, नागरिक समाज र आम जनतालाई भाइरल हेपाटाइटिसको अन्त्यका लागि यो अवसरको उपयोग गर्न आह्वान गर्दछु। हामीले स्वास्थ्य सेवा पहुँचका अवरोधहरू हटाउँदै, लाञ्छना अन्त्य गर्दै, र सबैलाई रोकथाम, परीक्षण, उपचार र हेरचाहको अवसर सुनिश्चित गर्दै भाइरल हेपाटाइटिसको अन्त्यका लागि हाम्रो सामूहिक प्रयासलाई तीव्र पार्नैपर्छ। 

केही नगरी बस्नु विकल्प होइन। हाम्रो साझा प्रयासले जीवन बचाउन, नयाँ संक्रमणहरू रोक्न र नेपाललाई हेपाटाइटिसमुक्त बनाउन सक्छौं।

(डा राजेश सम्भाजिराव पाण्डव विश्व स्वास्थ्य संगठनको नेपाल कार्यालयका प्रमुख हुन्। )
 

सामाग्री श्रोत :
swasthyakhabar