म्याग्दी । म्याग्दीको बेनी नगरपालिका–८ कालीपुलस्थित बालमन्दिर माध्यमिक विद्यालयले पछिल्लो १० वर्षको अवधिमा भौतिक र शैक्षिक हिसाबले फड्को मारेको छ। दशकअघि विद्यार्थी नपाएर बन्द हुने अवस्थामा पुगेको यो सामुदायिक विद्यालयमा हाल निजी विद्यालय छोडेर पढ्न आउन थालेका छन्।

अङ्ग्रेजी माध्यमबाट पठनपाठन, अभिभावक र समुदायको सुझावअनुसार तयार पारेको कार्ययोजना कार्यान्वयन, विद्यार्थीमैत्री शिक्षण विधिको प्रयोग, तह वृद्धि, विपन्न विद्यार्थीलाई छात्रवृत्ति तथा शैक्षिक सामग्री सहयोग, व्यवस्थित पूर्वाधार र स्रोत साधनको उच्चतम परिचालन गरेपछि विद्यार्थीको आकर्षण बढेको प्रअ सुरेन्द्रप्रसाद केसीले बताए।

‘वि.सं. २०७१ मा कक्षा पाँच उत्तीर्ण भएका १२ जना विद्यार्थी बाहिरिने र नयाँ नथपिने भएपछि विद्यालय बन्द गर्ने बहस चलेको थियो’, उनले भने, ‘शैक्षिक, भौतिक र आर्थिक कार्ययोजना बनाएर कार्यान्वयन गरेपछि त्यसयताका वर्ष विद्यार्थी सङ्ख्या निरन्तर बढेको छ।’

वि.सं. २०७२ को शैक्षिक सत्रमा सेवा क्षेत्रमा बस्तीमा व्यवस्थापन समिति र शिक्षकहरूले घरदैलो गरेर ९३ जना विद्यालय भर्ना गराए। वि.सं. २०७३ मा विद्यार्थी सङ्ख्या १३२ पुग्यो। वि.सं. २०७५ मा कक्षा ६, २०७८ मा कक्षा ८ र २०८० मा कक्षा ९ को पठनपाठन सुरु गरेको यस विद्यालयका १० जना विद्यार्थीले २०८१ मा पहिलोपटक माध्यमिक शिक्षा परिक्षा (एसइई)मा सहभागिता जनाएका छन्।

विसं २०२८ मा हाल म्याग्दी बालगृह रहेको ठाउँमा स्थापना भएको विद्यालय वि.सं. २०५८ मा कालीपुलमा स्थानान्तरण गरिएको थियो। नेपाल बाल सङ्गठनले सञ्चालन गरेको बालगृहमा रहेका अनाथ बालबालिकालाई पठनपाठनको ब्यवस्था मिलाउन त्यसबेला यो विद्यालय स्थापना भएको थियो।

हाल कक्षा १० मा २२ जनासहित २७२ जना विद्यार्थी रहेको यस विद्यालयमा भर्ना अभियान सकिँदासम्म विद्यार्थी सङ्ख्या करिब ३५० जना पुग्ने प्रअ खत्रीको अनुमान छ। औसत सिकाइ उपलब्धि तीन दशमलव नौ जिपिए छ। यसपाली बेनीको न्यु वेष्ट पोइन्ट आवासीय माविका एक, पोखराको विन्दबासिनी माविबाट दुई जनासहित छ जना अन्य विद्यालयका विद्यार्थी बालमन्दिरमा भर्ना हुन आएका छन्।

बाल कक्षापछि एक वर्ष केजी (पूर्वप्राथमिक तह)मा पढाउने र कक्षा १ मा भर्ना गर्ने अभ्यास थालेको यस विद्यालयले अङ्ग्रेजी माध्यमबाट पठनपाठन सञ्चालन, विभाग बनाएर शिक्षकहरूलाई जिम्मेवारी बाँडफाँट, अतिरिक्त क्रियाकलाप, खेलकुद गतिविधि सञ्चालन, कक्षाकोठाबाट बाहिर निस्किँदा आउटपासको व्यवस्था, कम्प्युटर, विज्ञान प्रयोगशाला र पुस्तकालयको व्यवस्था गरेको छ।

कक्षाकोठामा शैक्षिक सामग्रीको प्रदर्शनी र प्रयोग गरेर विद्यार्थीको सहभागितामा पठनपाठन गर्ने विधि अपनाएको छ। प्राथनाको समयमा विद्यार्थीले सामान्य ज्ञान, समाचार वाचन र कला प्रस्तुत गर्छन्। हरेक तीन÷तीन महिनामा सामूहिक र व्यक्तिगतका साथै शिक्षकले अभिभावकलाई फोन गरेर विद्यार्थीको आनीबानीका बारेमा छलफल गर्छन्।

विभिन्न सङ्घ संस्था र दातासँग समन्वय गरेर विपन्न विद्यार्थीलाई छात्रावृत्ति, पोसाक, शैक्षिक सामग्रीको व्यवस्थापन गरिएको प्रअ खत्रीले बताउनुभयो। विद्यालयबाट अतिरिक्त क्रियाकलापका प्रतियोगितामा सहभागी हुने विद्यार्थी र शिक्षकलाई हौसला प्रदान गर्न सम्मानका साथै विद्यार्थीको जन्मदिन मनाउने गरेको छ।

विद्यालय परिसरको जग्गामा निर्माण भएको भवन तथा टहराबाट मासिक रु दुई लाख ३२ हजारका दरले हुने आम्दानीबाट निजी स्रोतका चार जना शिक्षक र एक जना सुरक्षा गार्डको तलब व्यवस्थापन गरेको विद्यालयले अभिभावकबाट कुनै पनि शीर्षकमा शुल्क लिने नगरेको व्यवस्थापन समितिका अध्यक्ष सुरेन्द्रराज शर्माले बताए।

पछिल्लो दश वर्षमा दुई करोड ५० लाखभन्दा बढीको लागतमा चार वटा भवन, कम्प्युटर, विज्ञान प्रयोगशाला, शौचालय, सभाहल, सटरकोठा भवन, खानेपानी, भुइँमा पेभर ब्लक बिछ्याइएको छ।

छात्रावासका लागि पाँच कोठे भवन निर्माणाधीन छ। यस वर्षदेखि विद्यालयमै खाजा पसल सञ्चालन भएको छ। विद्यालय परिसरको खाल्डो र खेलमैदानमा जमेको पानीमा ढुङ्गा राखेर कक्षाकोठामा छिर्नुपर्ने अवस्थाको विद्यालय अहिले पूर्वाधारका हिसाबले व्यवस्थित र सुविधासम्पन्न बनेको छ।

नब्बे प्रतिशत विद्यार्थी दलित समुदायका रहेका सहायक प्रअ गीता सुवेदीले बताउनुभयो। विपन्न विद्यार्थीको पठनपाठनमा सघाउन रु पाँच लाखको अक्षयकोष स्थापना गर्ने लक्ष्यसहित अभियान सञ्चालन गरेको छ। पूर्वविद्यार्थी, दाता र सामाजिक सङ्घ संस्था खोजेर विद्यार्थीलाई शैक्षिक सामग्री, पोसाकको व्यवस्था मिलाइएको छ।

खेलमैदानको अभाव र छात्रावास सञ्चालनका लागि पर्याप्त भवन नहुनु, शैक्षिक सत्रको अन्तिमसम्म पनि भर्ना हुन आउने र केही विद्यार्थीले बीचमा विद्यालय परिवर्तन गर्ने समस्या रहेको छ। रोजगारीको शिलशिलामा बेनीमा आएका अभिभावकहरू कामको खोजीमा अन्यत्र जाँदा बालबालिकाले शैक्षिक सत्रको बीचमा विद्यालय परिवर्तन गर्ने समस्या देखिएको हो।

बेनी नगरपालिकाका प्रमुख सुरत केसीले बालमन्दिर माविमा तह थप गर्न विद्यार्थी सङ्ख्या कम भएका अन्य विद्यालयबाट आधारभूत तहको दरबन्दी भए पनि माध्यमिक तहसम्म पठनपाठन गर्नसक्ने विषयगत शिक्षकको व्यवस्था मिलाएको बताए।

बेनीमा रहेको बेनी सामुदायिक र प्रकाश माविमा बढ्दो विद्यार्थीको चाप व्यवस्थापन गर्न बालमन्दिर माविलाई तहवृद्धि गरी शैक्षिक र भौतिक क्रियाकलापमा नगरपालिकाले सहयोग गर्दै आएको नगर प्रमुख केसीले बताए। सामुदायिक विद्यालयका लागि बालमन्दिर माविको सुधार र परिवर्तन उदाहरणीय बनेको उनको भनाइ छ। रासस

काठमाडौँ । एप्पलले मिक्स्ड रियालिटी हेडसेटको परीक्षणपछि अब मेटा रे-ब्यान जस्तै स्मार्ट चस्मा निर्माणमा सक्रियता बढाएको रिपोर्ट सार्वजनिक भएको छ । ब्लुमबर्गका प्रविधि विश्लेषक मार्क गर्म्यानले स्रोतलाई उद्धृत गर्दै एप्पलले चाँडै स्मार्ट चस्माको प्रोटोटाइप ल्याउने तयारी गरिरहेको जानकारी दिएका हुन् ।

उनका अनुसार एप्पलको स्मार्ट चस्मा निर्माणको काम प्रोटोटाइप उत्पादन हुने चरणसम्म पुगेको र कम्पनीले आगामी वर्षको अन्त्यसम्म बजारमा ल्याउने योजना बनाएको छ । यो पहललाई एआई-इन्हान्स्ड ग्याजेटतर्फको ध्यान केन्द्रित गर्ने एप्पलको रणनीतिको रूपमा हेरिएको छ ।

ब्लुमबर्गको रिपोर्टअनुसार ‘एन५०’ कोडनेमबाट चिनिने उक्त प्रोजेक्ट अहिले ‘एन४०१’ अन्तर्गत राखिएको छ, जुन स्मार्ट उपकरणको फराकिलो समूहमा पर्छ । तर एप्पलले विगतमा यस्ता प्रोजेक्ट अचानक रद्द गर्ने इतिहाससमेत देखिएकाले यो प्रोजेक्ट पनि स्थायी हुने ग्यारेन्टी छैन ।

स्मार्ट चस्मामा क्यामेरा, माइक्रोफोन र स्पिकर हुने बताइएको छ । यसले वातावरणको विश्लेषण गर्नसक्ने र सिरीमार्फत भ्वाइस कमाण्ड बुझ्न सक्नेछ । यसबाट फोन कल गर्न, म्युजिक प्लेब्याक कन्ट्रोल गर्न, नेभिगेसनका लागि निर्देशन दिन तथा प्रत्यक्ष संवाद अनुवाद गर्न सकिने सुविधा रहने अनुमान गरिएको छ ।

ब्लुमबर्गका अनुसार यसै महिनाको सुरूमा एप्पलले स्मार्ट चस्माका लागि छुट्टै चिप निर्माण गर्ने काम आन्तरिक रूपमा अगाडि बढाएको र अर्को वर्षदेखि उत्पादन सुरु गर्ने योजना बनाएको छ ।

त्यस्तै कम्पनीले क्यामेरा रहने एप्पल वाच र एप्पल वाच अल्ट्रा बनाउने प्रोजेक्टमाथि पनि काम गरिरहेको थियो । तर उक्त योजना गत साता रद्द भएको जानकारी समेत रिपोर्टमा उल्लेख गरिएको छ । अर्को रोचक कुरा, एप्पलले क्यामेरा भएको एयरपड्स विकास गर्नेतर्फ पनि ध्यान दिइरहेको बताइएको छ ।

एप्पल भिजन प्रो हेडसेटले अपेक्षा अनुसार बजार नपाएको र स्मार्टफोन अपग्रेड पनि क्रमशः सानो हुँदै गएको अवस्थामा कम्पनीले लगानी अन्य ‘वेयरेबल’ क्याटेगरीमा मोड्न थालेको संकेत देखिएको छ ।

तर, रिपोर्टले एप्पलको एआईसम्बन्धी कमजोरी यस चस्माको लोकप्रियतामा असर पुर्याउने सम्भावना औंल्याएको छ । जब कि मेटा र सामसङको आगामी स्मार्ट चस्मा लामा (LLaMA) र जेमिनाई जस्ता एडभान्स्ड एआई मोडेलमा आधारित हुनेछन् ।

हाल एप्पलले गुगल लेन्स र ओपनएआईको सोलुसन्स प्रयोग गरेर भिजुअल इन्टेलिजेन्स सेवा दिइरहेको छ । तर गुगलले हालै ‘Gemini Live with vision’ सबै प्रयोगकर्तालाई निःशुल्क रूपमा उपलब्ध गराउने घोषणा गरिसकेको छ ।

एप्पल स्मार्ट चस्मासम्बन्धी मुख्य काम भिजन प्रोडक्ट्स ग्रुपले गरिरहेको ब्लुमबर्गले उल्लेख गरेको छ । यो ग्रुपले एप्पल भिजन प्रो समेत विकास गरेको थियो । 

पछिल्लो अध्यावधिक: जेठ १०, २०८२ ११:३८

भक्तपुर – भक्तपुरमा सुरू भएको कुमार ग्वाछा स्मृति खुला फिडे रेपिड रेटिङ (२००० मुनि) बुद्धिचाल प्रतियोगितामा राष्ट्रिय तथा अन्तरराष्ट्रिय खेलाडीहरू मध्ये आठ वर्षका बालकदेखि ६८ वर्षका नागरिक प्रतिस्पर्धामा उत्रिएका छन् ।

 

भक्तपुर युवा टिम गोल्मढीको आयोजनामा सुरू भएको प्रतियोगिता भारत, इङ्ग्ल्याण्डसमेत र नेपालको २५ जिल्लाबाट पाँच महिलासहित १२७ जनाको सहभागिता रहेको छ । प्रतियोगितामा भारतबाट चार र इङ्ग्ल्याण्डबाट एक जना खेलाडीको सहभागी रहेको छ । 

नेपालको पहिलो अन्तरराष्ट्रिय आरविटर ज्ञानेन्द्र खाइजुले प्रतियोगितामा शुक्रबार पाँच राउण्ड सम्पन्न भएको र शनिबार चार राउण्ड खेलिने बताए । 

प्रतियोगिताको उद्घाटन गर्दै नेपाल मजदुर किसान पार्टीको सचिव एवं सङ्घीय सांसद प्रेम सुवालले बुद्धिचाल प्रतियोगिता बुद्धिअर्थात् दिमाग लगाएर खेल्ने खेल भएको बताउँदै अन्तरराष्ट्रिय क्षेत्रमा हुने खेलमा नेपालको अब्बल प्रतिस्पर्धा हुने गरी खेलाडी उत्पादन गर्नुपर्ने बताए । 

नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो,
सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा
पठाउनु होला।

काठमाडौं । नेपालको इतिहासमा कीर्तिपुर एउटा आफ्नो छुट्टै अस्तित्वमा अगाडि बढिरहेको ऐतिहासिक नगर हो।

नेवार जातिहरूको मुख्य बसोबास रहेको ऐतिहासिक नगरी कीर्तिपुर निकै मनमोहक रहेको छ।

मल्ल कालदेखि नै कला र संस्कृतिले धनी यस कीर्तिपुर नगरले आधुनिक नेपालको निर्माण गर्ने क्रममा हरेक पाइलामा भाग लिँदै आइरहेको छ।

काठमाडौँ । चिनियाँ स्मार्टफोन निर्माता साओमीले नयाँ स्मार्टफोन ‘१५ एस प्रो’ सार्वजनिक गरेको छ । बिहीबार आयोजित एक कार्यक्रममा कम्पनीले साओमीले चिनियाँ बजारका लागि यो स्मार्टफोन सार्वजनिक गरेको हो ।

कम्पनीका प्रमुख कार्यकारी अधिकृत (सीईओ) लेई जुनले नयाँ फोनमा ‘एक्सरिङ ओ–वन’ नामक चिप प्रयोग गरिएको जानकारी दिएका छन् । उनले यो चिप एप्पलको ‘ए १८ प्रो’ चिपभन्दा प्राविधिक रूपमा शक्तिशाली भएको दाबी गरे । विशेषगरी गेम खेल्दा कम तापमानमा काम गर्ने क्षमताका आधारमा साओमीको चिप अगाडि रहेको उनको भनाइ छ ।

साओमीको ‘१५ एस प्रो’ को सुरुवाती मूल्य ५,४९९ युआन (करिब एक लाख पाँच हजार रुपैयाँ) तोकिएको छ । यो मूल्य एप्पलको पछिल्लो मोडलभन्दा निकै सस्तो हो । चीनमा ‘आईफोन १६ प्रो’ को सुरुवाती मूल्य ७,९९९ युआन (करिब एक लाख ५३ हजार रुपैयाँ) र ‘आईफोन १६ प्रो म्याक्स’ को मूल्य ९,९९९ युआन (एक लाख ९१ हजार रुपैयाँ) देखि सुरु हुन्छ ।

चिनियाँ सरकारले उपभोक्तालाई प्रदान गरिने अनुदानका लागि स्मार्टफोनको मूल्य ६,००० युआनभन्दा कम हुनुपर्ने नीति बनाएको छ । सोही अनुसार साओमीले ६,००० युआनभन्दा कम मूल्यमा नयाँ फोन ल्याएको देखिन्छ ।

सीईओ लेई जुनले एप्पल अझै अग्रस्थानमा रहेको स्वीकार गरे पनि ‘एक्सरिङ ओ–वन’ चिपको प्रदर्शन उच्च स्तरीय रहेको उल्लेख गरे । उनले यो प्रयास एप्पललाई दबाब दिन नभई, साओमीले तुलनात्मक रूपमा शक्तिशाली प्रोसेसर विकास गर्न सक्ने क्षमताको सङ्केतका रूपमा बुझिनुपर्ने बताए ।

जुनले सन् २०२६ देखि पाँच वर्षभित्र अनुसन्धान तथा विकासमा २०० अर्ब युआन लगानी गर्ने घोषणा पनि गरे । साथै कम्पनीले आफ्नै चिप विकासका लागि आगामी १० वर्षमा कम्तीमा ५० अर्ब युआन लगानी गर्ने योजना बनाएको छ । सीईओ जुनले सामाजिक सञ्जालमार्फत ‘एक्सरिङ ओ–वन’ चिपको विकासमा १३.५ अर्ब युआन खर्च भएको जानकारी पनि दिएका छन् ।

काउन्टरपोइन्ट रिसर्चका अनुसार हाल साओमीका करिब ४० प्रतिशत फोनमा क्वालकम वा मिडियाटेकका चिप प्रयोग गरिन्छ । साओमीले सन् २०१४ मा चिप विकास सुरु गरी २०१७ मा एउटा चिप सार्वजनिक गरे पनि त्यसपछि अनुसन्धान अस्थायी रूपमा स्थगित गरिएको थियो ।

यद्यपि जुनले ‘१५ एस प्रो’ मा कुनै प्रमुख एआई सुविधा उल्लेख नगरे पनि उनले यसलाई कार लक तथा अनलक गर्न प्रयोग गर्न सकिने फिचरको डेमो देखाएका थिए ।

स्मार्टफोनबाहेक साओमीले विद्युतीय सवारी बजारमा पनि सक्रियता बढाउँदै आएको छ । गत वर्ष कम्पनीले आफ्नो पहिलो इलेक्ट्रिक कार ‘एसयू ७’ सेडान सार्वजनिक गरेको थियो, जसको मूल्य टेस्लाको मोडल थ्रीभन्दा करिब ४,००० डलर सस्तो थियो । अब कम्पनीले आफ्नो पहिलो एसयूभी ‘वाइयू ७’ आगामी जुलाईमा सार्वजनिक गर्ने तयारी गरिरहेको छ । उक्त मोडेलमा क्वालकम स्न्यापड्रागन र एनभिडिया चिप प्रयोग गरिनेछ ।

पछिल्लो अध्यावधिक: जेठ १०, २०८२ ८:५४

बागलुङ – अविरल वर्षाका कारण पहिरो खस्दा राष्ट्रिय गौरवको आयोजना कालीगण्डकी करिडोर अवरुद्ध भएको छ । शुक्रबार साँझदेखि परेको वर्षाका कारण करिडोरको बागलुङ नगरपालिका–१० दब्ल्याङमा पहिरो खस्दा करिडोर अवरुद्ध भएको हो । 

जिल्ला प्रहरी कार्यालय बागलुङका प्रहरी निरीक्षक केशव थापाका अनुसार करिडोर अवरुद्ध हुँदा लामो तथा छोटो दूरीका सवारी साधन ठप्प भएको भएका छन् । मेसिन ल्याएर सडक खुलाउने प्रयास भएको प्रहरी निरीक्षक थापाको भनाइ छ । 

सडक अवरुद्ध हुँदा सदरमुकामसँग दक्षिण बागलुङको सिधा यातायात विच्छेद भएको छ । बागलुङ नगरपालिकाको विभिन्न स्थानसहित जैमिनीको छिस्ती, जैदी, अर्जेवा, बिनामारे लगायतका स्थानदेखि जिल्ला सदरमुकाम बागलुङ बजार आउने सावारी साधान ठप्प भएका छन् ।

कोरिडोर भएर बुटवल, भैरहवा लगायतका ठाउँमा चल्न सवारी साधान ठप्प हुनुका साथै मुक्तिनाथ जाने पर्यटक पनि रोकिनुपरेको छ ।

नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो,
सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा
पठाउनु होला।

पेरिस। विकिलिक्सका संस्थापक जुलियन असान्ज कान्स फिल्म फेस्टिभलमा पुग्दा चर्चाको विषय बनेका छन्। यसको अर्को मुख्य कारण उनले लगाएको एउटा सर्टले धेरैको ध्यान तान्यो, सो सर्ट लगाएर उनले महोत्सवमा भाग लिएका थिए। यो शर्टमा इजरायलको युद्धमा मारिएका हजारौं प्यालेस्टिनी बालबालिकाको नाम छापिएको थियो।

जुलियन असान्ज अमेरिकी फिल्म निर्माता यूजीन जारेकीको वृत्तचित्रको प्रचार गर्न कान्स फेस्टिभलमा पुगेका छन्। फोटो सेसनका क्रममा उनले मारिएका गाजा बालबालिकाको नाम लेखिएको टी-सर्ट लगाएका थिए। तर, उनले सञ्चारमाध्यमसँग कुरा भने गरेनन्।

यसबारे उनकी श्रीमती स्टेला असान्जले समय आए पछि मात्रै  बोल्ने बताइन् र भनिन, ‘उहाँ सधैं यस्तै हुनुहुन्थ्यो।’ स्टेलाले उनी शारीरिक र मानसिक रूपमा निको भइसकेको पनि बताइन्। असान्ज सन् २०२४ को जुनमा बेलायती जेलबाट रिहा भएका थिए। उनले बेलायतमा सुपुर्दगीको लडाइँमा ५ वर्ष जेल र लन्डनमा इक्वेडरको दूतावासमा थप ७ वर्ष बिताएका थिए।

जुलियन असान्जको डकुमेन्ट्रीको बारेमा निर्देशक जारेकीले भने, ‘उनको फिल्म ‘द सिक्स बिलियन डलर म्यान’ को उद्देश्य असान्जको बारेमा सीधा रेकर्ड राख्नु थियो। मलाई लाग्छ जुलियन असान्जले विश्वभरका कर्पोरेसन र सरकारहरूले गोप्य रूपमा भइरहेको कामको पर्दाफास गर्न आफूलाई खतरामा पारेका थिए, अहिले मुक्त भएका छन्।’

उनका अनुसार स्टेलाद्वारा पेश गरिएको व्यक्तिगत भिडियोहरू समावेश छन्, जो सुरुमा एक कानूनी सल्लाहकारको रूपमा विकिलिक्समा सामेल भएकी थिइन्। यसमा निजी सुरक्षा एजेन्टसहित असान्जलाई जासुसी गर्न मद्दत गर्ने व्यक्तिहरूको बयान पनि समावेश रहेको छ।

इक्वेडोरको दूतावासमा बगहरू स्थापना गरेको थियो, जुन अमेरिकी सुरक्षा सेवाहरूले पहुँच गरेको थियो। यसमा पूर्व अभिनेत्री तथा असान्जकी साथी पामेला एन्डरसन, साथी व्हिसलब्लोअर एडवर्ड स्नोडेन र अस्ट्रेलियाली मानवअधिकार वकिल जेनिफर रोबिन्सनको बयान पनि समावेश गरिएको छ।

काठमाडौँ । इन्टरनेटको प्रयोग तीव्र गतिमा बढेसँगै पछिल्ला केही वर्षदेखि ‘ह्याकिङ’ शब्द निकै प्रचलित छ । यसका कारण साइबर अपराध पनि निकै बढेका छन् । यस्तै एक साइबर अपराध हो- ह्याकिङ । यसमा ह्याकरले कुनै कम्प्युटर प्रणालीबाट गोप्य जानकारी निकाल्न सक्छ, प्रणालीलाई अनलाइनबाटै तोडमोड गर्न सक्छ, कसैको बैंक खाताबाट रकम निकाल्न सक्छ र अन्य संवेदनशील विवरण प्रयोग गरेर जालसाजी गर्ने जस्ता अनेकौं गलत कामहरू गर्न सक्छ ।

यसका लागि सबैभन्दा संवेदनशील डिभाइस हाम्रो स्मार्टफोन हो । किनभने आफ्नो स्मार्टफोनमा हामी गोप्यभन्दा गोप्य र संवेदनशीलभन्दा संवेदनशील जानकारी राखेका हुन्छौं । यसबाहेक ‘इन्टरनेट अफ थिङ्स’ डिभाइस जस्तै स्मार्ट टिभी र स्मार्ट फ्रिज पनि सजिलै यसको चपेटामा पर्न सक्छन् । र, आधिकारिक अपडेट नपाउने भएकाले पुराना कम्प्युटर पनि ह्याकिङको मुख्य जोखिममा हुन्छन् । 

सामान्य अर्थमा बुझ्नुपर्दा ह्याकिङ गर्नेलाई ह्याकर भनिन्छ । र विशेष कुरा के हो भने साइबर सुरक्षाको दुनियाँमा ह्याकरहरू पनि विभिन्न प्रकारका हुन्छन् । उनीहरूको नियत र काम गर्ने तरिकाअनुसार उनीहरूलाई नाम दिइन्छ । यस्ता दुई मुख्य ह्याकरहरू हुन्छन्, एउटा ब्ल्याक ह्याट ह्याकर र अर्को ह्वाइट ह्याट ह्याकर । दुवै प्रकारका ह्याकरले प्रायः उस्तै डिभाइस र प्रविधि प्रयोग गर्छन् । तर उनीहरूको उद्देश्य फरक-फरक हुने भएकाले एउटै क्षेत्रमा भए पनि उनीहरू एकअर्काका विपरीत हुन्छन् । यहाँ ब्ल्याक ह्याट ह्याकर र ह्वाइट ह्याट ह्याकरबारे विस्तृत रूपमा चर्चा गर्दैछौं:

ब्ल्याक ह्याट ह्याकर 

ब्ल्याक ह्याट ह्याकिङ एक साइबर अपराध हो । यी ह्याकरलाई साइबर संसारका खलनायक भन्न सकिन्छ । किनभने यिनीहरू यस्ता व्यक्ति हुन्, जो गलत नियतले कसैको कम्प्युटर नेटवर्क र वेबसाइटमा प्रवेश गरेर त्यसको दुरुपयोग गर्छन् । उनीहरूको उद्देश्य कसैलाई नोक्सान पुर्‍याउनु र आफ्नो फाइदा गर्नु हुन्छ । यसका लागि उनीहरूले कसैको पनि कम्प्युटरबाट उसको फोटो, भिडियो र बैंक विवरण चोर्न सक्छन्, पासवर्ड चोर्न सक्छन्, कुनै वेबसाइट वा कम्प्युटरलाई बिगार्न सक्छन् । त्यस्तै कम्प्युटर लक गरेर त्यसलाई खोल्नका लागि पैसा लाग्ने बनाई फिरौती माग्न सक्छन् ।

ब्ल्याक ह्याट ह्याकरले विभिन्न तरिकाले ह्याकिङ गर्न सक्छ जस्तै फिशिङ स्क्याम (Phishing Scams), र्यान्समवेयर आक्रमण (Ransomware Attacks), डीडस (Distributed Denial of Service) अर्थात् डिस्ट्रिब्युटेड डिनायल अफ सर्भिस आक्रमण र डेटा ब्रिच (Data Breach)।

फिशिङ स्क्याम

यस्ता हमला हुन्, जसमा ब्ल्याक ह्याट ह्याकरले ईमेल, मेसेज वा नक्कली वेबसाइट मार्फत कुनै व्यक्तिको व्यक्तिगत जानकारी जस्तै पासवर्ड र बैंक विवरण चोर्ने प्रयास गर्छन् । उदाहरणका लागि मानिलिनुहोस् तपाईंलाई एउटा ईमेल आयो जसमा तपाईंको बैंक खातामा केही समस्या छ भनिएको हुन्छ र तपाईंलाई आफ्नो पासवर्ड परिवर्तन गर्न एक लिङ्कमा क्लिक गर्न भनिन्छ ।

तपाईंले त्यो लिङ्कमा क्लिक गर्ने बित्तिकै तपाईं एउटा नक्कली वेबसाइटमा पुग्न सक्नुहुन्छ जुन सक्कली वेबसाइटजस्तै देखिन्छ । त्यसमा तपाईंले आफ्नो व्यक्तिगत जानकारी जस्तै प्रयोगकर्ता नाम, पासवर्ड र ओटीपी नम्बर भर्नुहुन्छ । र यो जानकारी ह्याकरकहाँ पुग्छ । यसैको दुरुपयोग गरेर उसले तपाईंलाई समस्यामा पार्न सक्छ । यस्ता लिङ्कमा क्लिक गर्दा तपाईंको कम्प्युटर वा मोबाइल उपकरणमा मालवेयर (Malware) डाउनलोड हुन सक्छ जसले तपाईंको जानकारी चोर्न सक्छ, तपाईंको डिभाइसलाई नोक्सान पुर्‍याउन सक्छ र कुनै पनि जालसाजीमा तपाईंलाई फसाउन सक्छ ।

वैशाखमा नेपालमा फिशिङ आक्रमण व्यापक फैलिएको थियो । बल्क मेसेज प्रदायक एटी_अलर्ट, टीएचई_अलर्ट आदी ह्याक गरी ह्याकरले सर्वसाधारणलाई फिशिङ लिङ्क मेसेजमा पठाएका थिए । त्यसमा प्रयोगकर्तालाई ईसेवा वा खल्ती जस्ता अकाउन्ट बन्द हुन लागेको भन्दै भेरिफाई गर्न भनिएको थियो । लिङ्क खोलेर आफ्नो विवरण भर्ने लगभग चार हजार प्रयोगकर्ताको एक करोड रुपैयाँभन्दा बढी चोरिएको प्रहरीको भनाइ छ ।

र्‍यान्समवेयर आक्रमण

यसमा ब्ल्याक ह्याट ह्याकरले तपाईंको कम्प्युटर वा डेटा लक गरिदिन्छ र त्यसपछि तपाईंको डेटा फिर्ता गर्न पैसा माग्छ । उदाहरणका लागि तपाईंको कम्प्युटर अचानक लक हुन्छ वा तपाईंका सबै फाइलहरू इन्क्रिप्ट (encrypt) हुन्छन् र तपाईं तिनलाई खोल्न सक्नुहुन्न । तपाईंलाई एउटा सन्देश आउँछ जसमा तपाईंको डेटा फिर्ता पाउन पैसा दिनुपर्छ भनिएको हुन्छ । यस्तो अवस्थामा र्‍यान्समवेयर आक्रमण भएको बुझ्नुहोस् । र्‍यान्सम माग्नु भनेको फिरौती माग्ने काम पनि हो । डेटा लिक गरिदिने धम्की दिएर फिरौती माग्छन् भने त्‍यो पनि एक प्रकारको र्‍यान्समवेयर आक्रमण नै हो । हालै मात्र ‘काजु’ नामक एक ह्याकरको समूहले नेपाल प्रहरीको वेबसाइटको कमजोरी फेला पारेर नागरिकको संवेदनशील डेटा हात पारेको दाबी गरेको थियो । त्यो डेटा लिक हुन नदिन नौ लाख रुपैयाँ बढी फिरौती मागेको थियो ।

डीडस (डिस्ट्रिब्युटेड डिनायल अफ सर्भिस) आक्रमण यस प्रकारको आक्रमणले कुनै वेबसाइट वा सर्भरमा यति धेरै ट्राफिक पठाउँछ कि त्यो क्र्यास हुन्छ र मानिसहरूका लागि उपलब्ध रहँदैन । त्यसैलाई डीडस आक्रमण भनिन्छ । जब तपाईं कुनै वेबसाइटमा जानुहुन्छ र त्यो खोल्न सक्नुहुन्न वा कुनै अनलाइन गेम अचानक बन्द हुन्छ र तपाईं त्यो खेल्न सक्नुहुन्न, त्यो डीडस आक्रमण हुन सक्छ । यस्ता आक्रमणले बैंकिङ, किनमेल, गेमिङजस्ता अनलाइन सेवालाई रोक्न सक्छन् । यसले कम्पनीलाई आर्थिक नोक्सान हुन सक्छ र उनीहरूको प्रतिष्ठामा पनि क्षति पुग्न सक्छ । नेपालका प्रायः सरकारी साइट डाउन भइ सेवा ठप्प हुनुका पछाडिको प्रमुखमध्येको एक कारण डीडस आक्रमण हो । 

डेटा ब्रिच

ब्ल्याक ह्याट ह्याकरले ह्याकिङ गर्ने यस्तै अर्को तरिका हो- डेटा ब्रिच । यो त्यतिबेला हुन्छ, जतिबेला ब्ल्याक ह्याट ह्याकरहरू कुनै कम्पनी वा संगठनको डेटाबेसमा प्रवेश गरेर संवेदनशील जानकारीहरू जस्तै नाम, ठेगाना, फोन नम्बर, पासवर्ड आदि चोर्छन् । उदाहरणका लागि यदि कुनै कम्पनीका ग्राहकको डेटा लिक हुन्छ । त्यसमा उनीहरूको नाम, ठेगाना र क्रेडिट कार्ड विवरणहरू समावेश हुन्छन् वा कुनै अस्पतालका बिरामीहरूको मेडिकल रेकर्ड ह्याक हुन्छ भने यो डेटा ब्रिच हो । यसो हुँदा पहिचान चोरी हुन सक्छ, आर्थिक नोक्सान हुन सक्छ, कम्पनीको प्रतिष्ठा खराब हुन सक्छ र डेटा ब्रिचका कारण कम्पनीहरूमाथि कानुनी कारबाही पनि हुन सक्छ । र, यी सबै गर्नेहरू ब्ल्याक ह्याट ह्याकरहरू हुन् । नेपाल प्रहरीको साइटमा प्रवेश गरेर २० लाख बढी नागरिकको संवेदनशील जानकारी पाएको दाबी गर्ने ‘काजु’ समूहले पनि झन्डै २० हजार नागरिकको विवरण लिक गरेको थियो । 

ह्वाइट ह्याट ह्याकर

​ह्वाइट ह्याट ह्याकर ब्ल्याक ह्याट ह्याकरभन्दा बिल्कुलै विपरीत हुन्छन् । त्यसैले यिनीहरूलाई इथिकल ह्याकर (Ethical Hackers) अर्थात् नैतिक ह्याकरहरू पनि भनिन्छ । उनीहरूको उद्देश्य प्रणालीलाई नोक्सान पुर्‍याउनु होइन । यिनीहरू यस्ता साइबर सुरक्षा विशेषज्ञ हुन् जसले अरूको सुरक्षा कायम राख्नका लागि नेटवर्क र प्रणालीमा रहेका कमजोरीहरू पत्ता लगाउँछन् र तिनलाई सुधार्छन् । ब्ल्याक ह्याट ह्याकरले त्यसको फाइदा उठाएर डेटा चोरी गर्न नसकून् भन्ने उनीहरूको उद्देश्य हुन्छ ।  सामान्यतया यी ह्याकरहरू कुनै कम्पनी वा सरकारी संगठनमा काम गर्छन् । यिनीहरू कुनै प्रणाली सञ्चालकको अनुमति लिएर, सही नियतले उसको प्रणालीमा तिनै ह्याकिङ प्रविधि प्रयोग गर्छन् । यी त्यही प्रविधि हुन्, जसलाई ब्ल्याक ह्याट ह्याकरहरूले आफ्नो गलत उद्देश्य पूरा गर्न प्रयोग गर्छन् ।

ह्वाइट ह्याट ह्याकरहरू पेनिट्रेसन टेस्टर (Penetration Testers) को रूपमा पनि काम गर्छन् । प्रणालीमा कमजोरी कहाँ छ भन्ने पत्ता लगाउन र त्यसलाई तुरुन्तै ठीक गर्न पेनिट्रेसन टेस्टर प्रणाली र नेटवर्कमा प्रवेश गर्ने प्रयास गर्छन् । सामान्यतया एक ह्वाइट ह्याट ह्याकरले प्रयोग गर्ने प्रविधिहरू हुन् पेनिट्रेसन टेस्टिङ, भल्नरेबिलिटी स्क्यानिङ (Vulnerability Scanning) र सोसल इन्जिनियरिङ (Social Engineering)।

पेनिट्रेसन टेस्टिङ

यो एक यस्तो प्रक्रिया हो जसमा ह्वाइट ह्याट ह्याकर प्रणालीमा प्रवेश गर्ने प्रयास गर्छन् ताकि त्यहाँ कुनै कमजोरी छन् कि छैनन् हेर्न सकियोस् । कमजोरी नभएको सुनिश्चित भएको खण्डमा ब्ल्याक ह्याट ह्याकरले त्यसको फाइदा उठाउन सक्दैनन् । यसका लागि उनीहरू पासवर्ड क्र्याकिङ, एसक्यूएल इन्जेक्सन र क्रस-साइट स्क्रिप्टिङ जस्ता विभिन्न तरिकाहरू अपनाउँछन् । उदाहरणका लागि एक ह्वाइट ह्याट ह्याकरले एक कम्पनीको अनुमति लिएर उसको वेबसाइटमा प्रवेश गर्ने अर्थात् पेनिट्रेट गर्ने प्रयास गर्न सक्छ ।

भल्नरेबिलिटी स्क्यानिङ 

यो एक यस्तो प्रक्रिया हो जसमा ह्वाइट ह्याट ह्याकरले स्वचालित टुल प्रयोग गरेर प्रणालीमा रहेका कमजोरीको पहिचान गर्छन् । कमजोरी पत्ता लागेपछि त्यसको बारेमा एउटा रिपोर्ट बनाउँछन्, जसमा कमजोरी के हो, त्यो कति खतरनाक छ र त्यसलाई कसरी ठीक गर्न सकिन्छ भन्ने कुरा उल्लेख गरिएको हुन्छ ।

सोसल इन्जिनियरिङ

यो एक यस्तो प्रविधि हो जसमा ह्वाइट ह्याट ह्याकरले कुनै संगठनलाई उसको सुरक्षामा रहेका कमजोरीबारे सचेत गराउँछ । यसका लागि उसले त्यो कम्पनीका कर्मचारीलाई फिशिङ ईमेल पठाउन सक्छ, ताकि उनीहरू त्यस्ता ईमेलहरूप्रति कति संवेदनशील छन् भनेर हेर्न सकियोस् । ह्वाइट ह्याट ह्याकरले कर्मचारीलाई फोन गरेर उनीहरूको व्यक्तिगत जानकारी माग्न पनि सक्छ, ताकि उनीहरूलाई त्यस्ता नक्कली फोन कलहरूबारे सचेत गराउन र बच्ने तरिका बताउन सकियोस् ।

ह्वाइट ह्याट ह्याकरले यी सबै काम सधैं कानुनी र नैतिक तरिकाले गर्छन् । उनीहरूको उद्देश्य कसैलाई नोक्सान पुर्‍याउनु वा उनीहरूको गोपनीयतामा हस्तक्षेप गर्नु हुँदैन ।

यसरी ब्ल्याक ह्याट ह्याकर र ह्वाइट ह्याट ह्याकर एउटै क्षेत्रका भए पनि र उस्तै प्रविधि प्रयोग गरे पनि, उनीहरू पूर्ण रूपमा फरक हुन्छन् भन्ने बुझ्न सजिलो छ । जहाँ ब्ल्याक ह्याट ह्याकरको उद्देश्य डेटा चोर्नु, प्रणालीलाई नोक्सान पुर्‍याउनु र फिरौती माग्नु हुन्छ, त्यहीँ ह्वाइट ह्याट ह्याकरको उद्देश्य प्रणालीका कमजोरी सुधारेर प्रणालीलाई सुरक्षित राख्नु हुन्छ । ब्ल्याक ह्याट ह्याकरले फिशिङ र मालवेयर जस्ता तरिकाहरू अपनाउँछ भने ह्वाइट ह्याट ह्याकरले पेनिट्रेसन टेस्टिङ, भल्नरेबिलिटी स्क्यानिङ जस्ता तरिकाबाट प्रणालीलाई सुरक्षित गर्छ । ब्ल्याक ह्याट ह्याकरले अनैतिक काम गर्छ भने ह्वाइट ह्याट ह्याकरका सबै काम नैतिक हुन्छन् ।

अन्य प्रकारका ह्याकरहरू

​यी दुई प्रकारका ह्याकरबाहेक अरू पनि धेरै ह्याकरहरू हुन्छन् । खासगरी ग्रे ह्याट ह्याकर, रेड ह्याट ह्याकर, ब्लु ह्याट ह्याकर र ग्रीन ह्याट ह्याकर बढी प्रचलनमा आएका ह्याकिङ टर्म हुन् ।

ग्रे ह्याट ह्याकर

यिनीहरू ह्वाइट ह्याट र ब्ल्याक ह्याट ह्याकरहरूको बिचमा आउँछन् । यस्ता ह्याकर अनुमति बिना प्रणालीमा प्रवेश गर्न सक्छन् तर उनीहरूको उद्देश्य नोक्सान पुर्‍याउनु वा डेटा चोरी गर्नु हुँदैन । उनीहरू प्रायः प्रणालीका कमजोरीलाई बाहिर ल्याउन र तिनलाई ठीक गर्न यसो गर्छन् ।

रेड ह्याट ह्याकर 

यिनीहरू ह्वाइट ह्याट ह्याकरजस्तै साइबर सुरक्षा सुधार गर्ने उद्देश्य राख्छन् । तर उनीहरू तुलनात्मक रूपमा बढी आक्रामक रणनीतिहरू प्रयोग गर्छन् । उनीहरू प्रायः ब्ल्याक ह्याट ह्याकरलाई सिधै नोक्सान पुर्‍याउन काम गर्छन् । खासगरी ती ह्याकरका सर्भर क्र्यास गर्न यी ह्याकर सक्रिय हुन्छन् ।

ब्लु ह्याट ह्याकर

यिनीहरू कुनै कम्पनीको उत्पादन सार्वजनिक गर्नुअघि त्यसको सुरक्षा जाँच गर्छन् र कमजोरीहरूलाई ठीक गर्छन् ।

ग्रीन ह्याट ह्याकर

यिनीहरू सुरुवाती ह्याकरहरू हुन्, जो ह्याकिङबारे सिकिरहेका हुन्छन् ।

आफ्नो प्रणालीलाई ह्याकिङबाट कसरी बचाउने ?

आफ्नो प्रणालीलाई ह्याकिङबाट बचाउनका लागि सधैं आफ्नो प्रणालीलाई अपडेट राख्नुपर्छ, बलियो पासवर्ड प्रयोग गर्नुपर्छ, एचटीटीपीएस वेबसाइट (जुन सुरक्षित वेबसाइटहरू हुन्) मात्र प्रयोग गर्नुपर्छ र एन्टिभाइरस सफ्टवेयर प्रयोग गर्नुपर्छ । यसबाहेक टु-फ्याक्टर अथेन्टिकेसन (Two-Factor Authentication) को प्रयोग गर्ने, सामाजिक सञ्जाल अकाउन्टको प्राइभेसी सेटिङ ठीक राख्ने, आफ्नो डेटाको ब्याकअप लगातार लिइरहने, कुनै पनि अज्ञात लिङ्कमा क्लिक नगर्ने र साइबर सुरक्षाका लागि सधैं सचेत रहने गर्नुपर्छ ।

माथि उल्लेख भएका यी प्रत्येक कुरा महत्त्वपूर्ण छन् र तरिका सबैले अपनाउनु अत्यन्त आवश्यक छ । यसो गरियो भने तपाईं यस्ता साइबर आक्रमणबाट बच्न सक्नुहोस् ।

पछिल्लो अध्यावधिक: जेठ १०, २०८२ ९:२६