सामाग्री श्रोत :
टेक पाना

३० महिनाको पुजालाई सदर चिडियाखाना ल्याइयो
सामाग्री श्रोत :
नेपाललाइभ

१. संघीयता र स्वास्थ्य हकको प्रत्याभूति
नेपालले संविधान २०७२ जारी गर्दै संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रात्मक शासन प्रणाली अंगीकार गरेको छ। यस व्यवस्थाले शासन प्रणालीलाई तीन तहमा विभाजन गर्दै सेवा प्रवाह, स्रोत व्यवस्थापन र निर्णय प्रक्रियालाई विकेन्द्रित गरेको छ। स्वास्थ्य सेवा नागरिकको मौलिक हकको रूपमा स्थापित छ र संविधानको धारा ३५ ले सबै नागरिकलाई गुणस्तरीय, सहज र निःशुल्क आधारभूत स्वास्थ्य सेवा प्राप्त गर्ने अधिकार प्रत्याभूत गरेको छ। यसै सन्दर्भमा, स्थानीय सरकारहरूलाई आधारभुत स्वास्थ्य सेवा प्रवाहको प्रमुख उत्तरदायित्व प्रदान गरिएको छ।

२. स्थानीय स्वास्थ्य संस्था सञ्चालन तथा व्यवस्थापन समितिको अवधारणा र संरचना

संघीयता कार्यान्वयनसँगै आधारभुत स्वास्थ्य सेवाको संचालन र व्यवस्थापन स्थानीय तहहरूमा केन्द्रित भएको छ। स्थानीय स्वास्थ्य संस्था सञ्चालन तथा व्यवस्थापन समिति (एचएफओएमएसी) स्वास्थ्य संस्थाहरूको प्रभावकारी सञ्चालन, योजना निर्माण, स्रोत परिचालन, अनुगमन तथा मूल्याङ्कनको संयन्त्रका रूपमा स्थापना गरिएको छ।

समितिमा सात सदस्य र तीन आमन्त्रित सदस्यहरु रहने व्यवस्था छ। स्थानीय स्वास्थ्य संस्था सञ्चालन तथा व्यवस्थापन समितिमा स्थानीय तहका जनप्रतिनिधि प्रमुख संरक्षक, स्वास्थ्य संस्था रहेको वडाका वडा अध्यक्ष (अध्यक्ष), निर्वाचित महिला सदस्यमध्ये १ जना (उपाध्यक्ष), स्वास्थ्य चौकी रहेको विध्यालयका प्रमुख र प्राचार्यमध्येबाट १ जना महिला सदस्य, स्थानीय व्यापार संघको प्रतिनिधि १ जना सदस्य, समितिबाट मनोनित स्वास्थ्य क्षेत्रको  जानकार महिला स्वास्थ्य स्वयंसेविकाहरु मध्येबाट १ जना सदस्य, वडा कार्यालयका अधिकृत सदस्य र स्वास्थ्य संस्था प्रमुख सदस्य सचिव गरी सात जनाको समिति हुन्छ । यही समितिले नै गुणस्तर निर्धारण समितिको समेत काम गर्दछ । जसको बैठक कम्तिमा पनि ४ महिनामा १ पटक बस्नु पर्ने हुन्छ ।  आमन्त्रित सदस्यहरूमा दलित जनजातीबाट १ जना, अपांग, अशक्त वा जेष्ठ नागरिकहरु मध्येबाट १ जना र किशोरकिशोरीहरुको तर्फबाट १ जना गरी ३ जना  सदस्य रहने व्यवस्था छ। यस संरचनाले समावेशी प्रतिनिधित्व सुनिश्चित गर्छ।

३. स्थानीय स्वास्थ्य संस्था सञ्चालन तथा व्यवस्थापन समितिका अधिकार, कर्तव्य र कार्यक्षेत्र

स्थानीय स्वास्थ्य संस्था सञ्चालन तथा व्यवस्थापन समितिको मुख्य कार्य भनेको स्वास्थ्य संस्थाको सञ्चालन, सेवा योजना निर्माण, मानव संसाधन व्यवस्थापन, बजेट विनियोजनमा सल्लाह, औषधि व्यवस्थापन, सेवा प्रवाहको अनुगमन, र गुनासो समाधान प्रक्रिया सञ्चालन गर्नु हो। यसले स्वास्थ्य संस्थाको समग्र कार्यक्षमता सुदृढ पार्न योगदान पुर्याउँछ। 

यसका अतिरिक्त समितिले हरेक ६ महिनामा स्वास्थ्य संस्थाले उपयोग गर्नुपर्ने न्यूनतम सेवाको मापदण्ड र समितिको स्व–मूल्याङ्कन पनि गर्नु पर्दछ । न्यूनतम सेवाको मापदण्ड कार्यक्रम अन्तर्गत हरेक स्वास्थ्य संस्थाहरुले ८५ प्रतिशत भन्दा बढी अंक ल्याएर हरियो रंग भित्र पर्ने प्रयत्न गर्नु आवश्यक छ भने स्व–मूल्याङ्कनमा पनि स्वास्थ्य संस्थाहरुले हरेक खण्डहरुमा १३ अंक भन्दा बढी ल्याएर संस्थालाई राम्रो अवस्थामा राख्नु पर्दछ ।  समितिको स्व–मूल्याङ्कनमा संस्थागत क्षमता र सशक्तिकरण, स्वास्थ्य संस्था व्यवस्थापन र स्वास्थ्य सेवाको अवस्था गरी तीन खण्डमा ५२ सूचकहरू समावेश गरिएका छन्। समितिको मासिक बैठक अनिवार्य छ, र कम्तीमा ५१ प्रतिशत सदस्य उपस्थित नभए बैठक बस्न सकिँदैन।

४. कानुनी र नीतिगत आधार
स्थानीय स्वास्थ्य संस्था सञ्चालन तथा व्यवस्थापन समितिको कार्य सञ्चालन संविधान र अन्य कानुनी दस्तावेजहरूको आधारमा गरिन्छ। नेपालको संविधान, स्थानीय सरकार सञ्चालन ऐन, २०७४, जनस्वास्थ्य सेवा ऐन, २०७५, र स्थानीय स्वास्थ्य संस्था सञ्चालन तथा व्यवस्थापन समिति कार्यविधि, २०७५ यी सबैले समितिको संरचना, अधिकार, कार्यदिशा र उत्तरदायित्व निर्धारण गरेका छन्। २०७० सालमा स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालय र तत्कालीन संघीय मामिला मन्त्रालयबीच स्थानीय स्वास्थ्य सुदृढीकरण सम्बन्धी सहमति समेत यसको आधारभूत मार्गचित्र हो।

५. हालको अवस्था र सामना गरिएका प्रमुख चुनौतीहरू
हाल देशभरका अधिकांश स्थानीय स्वास्थ्य संस्था सञ्चालन तथा व्यवस्थापन समितिहरू सक्रिय रहेको देखिए पनि तीनको प्रभावकारिता समानरूपमा देखिँदैन। कतिपय समितिहरूले नियमित बैठक बस्न सक्दैनन्। सदस्यहरूको क्षमता विकासमा न्यून ध्यान दिइएकोले योजना निर्माण र सेवा अनुगमन प्रभावकारी हुन सकेको छैन। गुनासो समाधान प्रणाली, सार्वजनिक सुनुवाइ, सामाजिक लेखापरीक्षण लगायत पारदर्शिता अभिवृद्धिका संयन्त्रहरू कमजोर छन्।

यस्तै, बजेटको अभाव, स्रोतसाधन परिचालनमा कठिनाइ, प्राविधिक जनशक्तिको न्यूनता, र पालिका–स्वास्थ्य संस्था बीचको समन्वयमा कमी जस्ता संरचनागत र प्रणालीगत कमजोरीले HFOMC को भूमिका कमजोर बनाएको छ।

६. सुधारका अवसरहरू र रणनीतिक पहल
यद्यपि, स्थानीय स्वास्थ्य संस्था सञ्चालन तथा व्यवस्थापन समिति सशक्तिकरणका लागि पर्याप्त अवसरहरू छन्। पहिलो, समितिका सबै सदस्यहरूको क्षमता अभिवृद्धिका लागि नियमित तालिम कार्यक्रम सञ्चालन गरिनुपर्छ। योजना निर्माण, बजेट व्यवस्थापन, सार्वजनिक स्वास्थ्य नीति, डिजिटल रिपोर्टिङ र सामाजिक उत्तरदायित्वका विषयमा व्यावसायिक तालिम आवश्यक छ।
दोस्रो, समितिले स्थानीय सरकारको वार्षिक स्वास्थ्य योजना निर्माणमा सशक्त भूमिका खेल्नुपर्छ। सेवा माग, उपलब्ध स्रोत, जोखिम समुह र स्वास्थ्य अवस्थाको आधारमा नतिजामुखी योजना बनाउनुपर्ने आवश्यकता छ। तेस्रो, स्थानीय स्वास्थ्य संस्था सञ्चालन तथा व्यवस्थापन समितिहरूले डिजिटल प्रविधिको प्रयोग (जस्तै ई-एचआईएमएस, डीएचआईसी-II, तालिका प्रणाली) गरेर सेवा प्रवाह र गुनासो व्यवस्थापनमा सुधार ल्याउन सक्नेछन्।

यसैगरी, सार्वजनिक सुनुवाइ, सामाजिक लेखापरीक्षण, सेवा सन्तुष्टि सर्वेक्षण र नागरिक सहभागिता सुनिश्चित गरेर समितिलाई थप पारदर्शी, जवाफदेही र जनउत्तरदायी बनाउन सकिन्छ।

७. नीति सिफारिसहरू
स्थानीय स्वास्थ्य संस्था सञ्चालन तथा व्यवस्थापन समिति  सशक्त बनाउनका लागि केन्द्रीय, प्रादेशिक र स्थानीय सरकारहरूसँग सहकार्यमा तलका नीति सिफारिसहरू उपयोगी हुन सक्छन्:
•    स्थानीय स्वास्थ्य संस्था सञ्चालन तथा व्यवस्थापन समिति सदस्यहरूको लागि अनिवार्य क्षमता अभिवृद्धि तालिम
•    समितिको कार्यसम्पादनको नियमित मूल्याङ्कन र प्रदर्शन आधारित प्रोत्साहन
•    समावेशी प्रतिनिधित्वलाई सुनिश्चित गर्ने कानुनी मार्गनिर्देशन
•    बजेट विनियोजन प्रक्रिया पारदर्शी र न्यायोचित बनाउने प्रणाली विकास
•    नागरिक सहभागिताका लागि सूचना संचार र सार्वजनिक सुनुवाइको प्रवर्द्धन
•    सेवा गुणस्तर सुधारका लागि निगरानी संयन्त्र र डिजिटल उपकरणहरूको प्रयोग
यी सिफारिसहरूले स्थानीय स्वास्थ्य संस्था सञ्चालन तथा व्यवस्थापन समितिलाई केवल सेवा व्यवस्थापक मात्र नभई स्थानीय स्तरमा सार्वजनिक स्वास्थ्य सुधारको नीतिगत संयन्त्रको रूपमा रूपान्तरण गर्न सक्नेछन्।

८. निष्कर्ष
स्थानीय स्वास्थ्य संस्था सञ्चालन तथा व्यवस्थापन समितिहरू संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रात्मक नेपालमा सार्वजनिक स्वास्थ्य प्रणालीको महत्वपूर्ण आधार हुन्। यिनीहरू सशक्त र सक्षम भए मात्र संविधानले प्रत्याभूत गरेको स्वास्थ्य हक, अधिकारको व्यवहारिक कार्यान्वयन सम्भव हुन्छ। समितिलाई रणनीतिक दृष्टिले सशक्त बनाउन सके, स्थानीय तहमा गुणस्तरीय, समावेशी र जनउत्तरदायी स्वास्थ्य सेवा प्रदान गर्न सकिन्छ।

समितिको सशक्तिकरणमा लगानी गर्नु भनेको केवल संस्थागत सुधार होइन, दीर्घकालीन रूपमा स्वास्थ्य सेवा पहुँचमा रूपान्तरण ल्याउनु हो। त्यसैले, स्थानीय स्वास्थ्य संस्था सञ्चालन तथा व्यवस्थापन समितिलाई आगामी वर्षहरूमा स्वास्थ्य प्रणाली सुधारको केन्द्रीय कडीको रूपमा हेर्नु आवश्यक छ।

सामाग्री श्रोत :
swasthyakhabar

सामाग्री श्रोत :

समाचार डिलिट गर्ने आदेश प्रेस स्वतन्त्रता विरोधी : प्रेस युनियन

सामाग्री श्रोत :
टेक पाना

सामाग्री श्रोत :
नेपाललाइभ

मुटुरोग विशेषज्ञ डा लक्ष्मण दुवे लामो गंगालाल अस्पतालमा काम गरिसकेपछि उपत्यकाबाहिर सेवा दिन पुगेका हुन्। हाल बुटवलको क्रिमसन अस्पतालमा मुटुरोग विशेषज्ञका रुपमा कार्यरत उनले मुटु रोग सेवा उपत्यकाबाहिर फैलाउन योगदान गरेका छन्। बिगत ८ वर्षदेखि त्यहाँ बसेर उनले सेवा दिइरहेका छन्। उपत्यका बाहिरका बिरामी, रोग र उपचारलाई लिएर उनको अनुभूति यसप्रकार छ :

बुटवलमा क्याथल्याब सेवाको सुरुवात
मुटुरोगको उपचारका लागि प्रायः जुनसुकै भुगोलमा पनि समान खालका बिरामी आउने गर्छन्। काठमाडौंमा मुलुकभरबाट बिरामी आउने भएकोले धेरै किसिमका केशहरु आउने गर्थे। बुटवलमा करिब ८ वर्ष अगाडि मात्रै क्याथ ल्याब सेवाको सुरुवात गरिएको हो। 

गंगालाल र भरतपुर अस्पतालमा धेरै किसिमका एन्जियोप्लाष्टी सर्जरी गरिसकेको अनुभवका आधारमा मैले क्याथ ल्याब सेवा बुटवलमा सुरु गरेको थिएँ। 

हृदयाघात भएका बिरामीहरुलाई यही नै सेवा दिन सकेमा काठमाडौंसम्म पुग्दा ज्यान जाने जोखिमलाई त्यसले अन्त्य गर्न सहयोग गरेको छ। 

तत्कालीन समयमा त्यहाँ क्याथ ल्याब सेवा नभएका कारण पनि मानिसहरु उपचारका लागि काठमाडौं जाने परिपाटी बसेको थियो। त्यसैले यहाँको मानिसहरुलाई मुटु उपचारमा विश्वास दिलाउन कठिन भएको थियो । 

काठमाडौंमा काम गरेर फर्किएको डाक्टर भएको थाहा पाउने बिरामीहरु भने काठमाडौं जान छोडिसक्नु भएको थियो। हाल बुटवल आएर करिब ८ वर्षमा मैले एन्जियोग्राफी, एन्जियोप्लास्टी र पेशमेकर गरी २ हजार भन्दा बढी शल्यक्रिया गरिसकेको छु। नतिजा राम्रै पनि आएको छ। जसले गर्दा बिरामीहरुले भरोसा समेत गर्न थालेका छन्।

उपत्यका र उपत्यका बाहिरमा फरक
बाइपास सर्जरी गर्नुपर्ने केसहरुलाई काठमाडौं रेफर गर्दै आएका छौं। त्यसबाहेक रक्तचाप, हृदयाघात भएका बिरामीहरुलाई भने यही उपचार दिँदै आएका छौं। यद्यपि बाइपास सर्जरीका लागि पहल भने गरिरहेका छौं । यही नै उक्त सेवा सुरु गर्न सकिएमा रेफर गर्नुपर्ने अवस्थाको अन्त्य गराउन सकिन्थ्यो। 

हाम्रो अस्पतालमा दुर्गम क्षेत्रका बिरामीहरु उपचारका लागि आउने गर्छन्। यहाँ प्रायः दाङ, प्युठान, अर्घाखाँची, गुल्मी लगायतका जिल्लाबाट बढी मात्रामा बिरामी आउने गर्छन्। 

पहाड र दुर्गम क्षेत्रबाट आएका बिरामीहरु यहीँ उपचार गराउन पाउँदा खुसी र प्रफुल्ल हुन्छन्। तर यहाँका केही स्थानीय मानिसहरु भने काठमाडौं धाउने गरेको पाइन्छ। त्यस्तो हुँदा पनि यहीँ उपचार गराउने बिरामीको संख्या बढी छ । करिब ९० प्रतिशत बिरामीहरु यहीँ नै उपचार गराउँदै आएका छन्। 

कतिपय बिरामीलाई काठमाडौं जान इच्छुक भए जानुस् भन्दा ‘तपाईंजस्तो डाक्टर छोडेर हामी किन काठमाडौं जाने?’ पनि भन्नु हुन्छ। जुन मैले यो ८ वर्षमा प्राप्त गरेको सबैभन्दा ठूलो उपलब्धी हो।

बिरामीको यही जवाफबाट हामीले राम्रै गरिरहेको महशुुस हुन्छ। यद्यपि अझै पनि मुटु रोगप्रतिको सचेतना भने  मानिसहरुमा एकदमै कम भएको पाइएको छ। यहाँ कतिपय बिरामीहरु हृदयाघात भएको २–३ दिनपछि मात्रै अस्पताल आइपुग्ने गर्छन् ।  बिरामीहरु सुरुवाती अवस्थामा ग्यास्ट्रिक वा साधारण दुखाइ भन्दै अस्पताल आउँदैनन्। शिक्षितहरु समेत समयमा नै अस्पताल आउँदैनन्। 

एक मुटु रोग विशेषज्ञका रुपमा दिनुपर्ने सबै सेवा दिन  खासै ठूलो चुनौतीको सामना गर्नुपरेको स्थिती छैन। कतिपय बिरामीहरुले अस्पताल भर्ना भएको २४ घन्टामै निको नहुने त्राससहित भन्नुहुन्छ– यहाँ निको नहुने भए काठमाडौं लैजानुपर्‍यो? कतिपय यहीँ निको हुने बिरामी पनि हाम्रो सेवालाई विश्वास नगरेर काठमाडौं लैजाँदा भने दुःख लाग्छ। कतिपय अवस्थामा बाइपास सर्जरी नभएकोले पनि बिरामी रेफर गर्नुपर्ने अवस्था आउँछ। यी केस बाहेकका समस्या भने भोग्नुपरेको छैन। 

यहाँ मुटुरोग विभाग मेरो पहिलोपटक नेतृत्वमा सञ्चालन गरिएको थियो। यहाँ कार्डिलोजिष्ट र मुटु विभागमा मेडिकल अफिसर भने कार्यरत छन्। 

नेपालमा मुटु रोगको अवस्था 
पश्चिमा देशहरुमा मुटु रोगका बिरामीहरुको संख्या घट्दै गएपनि  नेपालजस्तो विकासोन्मुख मुलुकहरुमा मुटुरोग बढ्दोे छ। 

मुटु रोगको प्रमुख कारक जीवनशैली पनि हो । विकसित मुलुकका मानिसहरु बढी सजग भएका कारण पनि मुटुरोगका कारण हुने मृत्यु घट्दै गएको हो। 

नियमित स्वास्थ्य परीक्षण तथा समयमै उपचारका कारण पनि मुटुका रोगका कारण हुने मृत्युदर घट्दै गएको हो। 

नेपालीहरुमा पछिल्लो समय शारीरिक व्यायामको कमी हुँदै गएको छ। जसले नेपालमा मुटुरोगीहरुको संख्या बढाउन भूमिका खेलिरहेको छ। त्यस्तै अत्याधिक मात्रामा प्रशोधित खानेकुराको सेवन,हरियो सागसब्जी तथा फलफूलको कम खानु, बढ्दो मानसिक तनाव लगायतका विभिन्न कारक तत्वहरुका कारण नेपालमा मुटु रोगीहरुको संख्या बढ्दो अवस्थामा रहेको हो। 

मुटु रोग लाग्न सक्ने अन्य कारणहरु जस्तै हाइपरटेन्सन, डायबिटिजका समस्याहरु पनि पछिल्लो समय बढिरहेको छ। 

रोकथाम 
मुटु रोगको रोकथामका लागि जीवनशैली परिवर्तन आवश्यक छ । दैनिक १ देखि आधा घन्टा कम्तीमा हिँड्ने, प्रशोधित खानेकुराको सेवन कम गर्ने, सुर्तीजन्य पदार्थको सेवन नगर्ने, सागसब्जी तथा फलफूलको सेवन गर्ने, नियमित व्यायाम गर्न तथा नियमित स्वास्थ्य परीक्षण गराउन सकेमा मुटुरोग लाग्ने जोखिमलाई कम गर्न सकिन्छ।

ग्रामीण क्षेत्रमा समयमा नै उपचार जाने परिपाटी नहुँदा मुटु रोगका कारण मृत्यु हुने बिरामीको संख्या उच्च रहेको छ । काठमाडौंमा देशैभरिबाट बिरामी आउने भएकोले संख्या बढी भएपनि उपत्यका बाहिर पनि बिरामीको चाप उस्तै रहेको छ। 

अहिले ३० –३५ वर्षमै पनि हृदयाघात भएर आउने बिरामीहरु धेरै छन्। म आफैंले महिनामा ३,४ वटा यस्ता केशहरुको शल्यक्रिया गर्दै आइरहेको छु । यस्तो अवस्थामा ज्यादै नै दुख लाग्छ । काठमाडौं बाहिरको अवस्था यस्तो हुँदा रेफरल सेन्टरका रुपमा काम गरिरहेका गंगालाल जस्तो अस्पतालको अवस्था कस्तो होला? वंशाणुगत रुपमा मुटु रोगको समस्या भएका बिरामीहरुले नियमित रुपमा मुटुको परीक्षण गराउन आवश्यक छ। 

सामाग्री श्रोत :
swasthyakhabar

सामाग्री श्रोत :

तीनकुने घटनामा गोली लागेकी रेविकालाई आठ लाख सहयोग

सामाग्री श्रोत :
टेक पाना

सामाग्री श्रोत :
नेपाललाइभ